Тереклек, именлек бирер нәмә.

Аҡ ыллы менә н аҡ ылһ ыҙ ҙ ың айырмаһ ы шунда: аҡ ыллы кеше ү ҙ ендә тупланғ ан аҡ ылды ү ҙ е тоторғ а тырыша – ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә. Аҡ ылһ ыҙ ы, бар белгә н аҡ ылын кешелә ргә ө йрә теп, фә ҡ ә т ү ҙ ен аҡ ыллы кү рһ ә теү ө сө н генә файҙ алана.

Быны кө ндә лек тормошта, ү кенес, йыш ҡ ына осратырғ а мө мкин.

Ү ҙ ебеҙ гә ситтә н кү ҙ һ алайыҡ.

…Тә биғ ә тте бысратыуҙ ың, хатта бә лә кә й генә быяла киҫ ә генең дә ҙ ур зыян килтереү ен белә беҙ – ә ммә ырғ ытабыҙ.

…Эсә р һ ыуҙ ың сикһ еҙ тү геллеген, запасының самалы булыуын, һ аҡ ларғ а кә рә клеген аң лайбыҙ. Ү ҙ ебеҙ ҙ ә н һ уң йә шә йә сә к балаларыбыҙ ҙ ы-ейә ндә ребеҙ ҙ е таҙ а һ ыуҙ ан мә хрү м итмә ҫ кә тейешлегебеҙ ҙ е белә беҙ. Ә ммә ҙ ур-ҙ ур предприятиеларҙ ың ҡ алдыҡ һ ыуҙ арын таҙ арттырмайынса ер аҫ ты бушлыҡ тарына ҡ ыуҙ ыртҡ ан вазифалы етә кселә рҙ ә н башлап, фатирҙ а, урамдарҙ а колонкаларҙ ан кө ндә р буйы һ ыу ағ ып тороуына битарафлыҡ кү рһ ә ткә н кешелә ргә тиклем белгә н аҡ ылыбыҙ ҙ ы тотмайбыҙ.

“Хә рә кә ттә – бә рә кә т” тигә н бик аҡ ыллы ә йтем бар халҡ ыбыҙ ҙ а. Ул беҙ гә быуаттарҙ ан-быуаттарғ а, быуындарҙ ан-быуындарғ а тапшырылып килеп еткә н. Сә лә мә тлектең нигеҙ е – хә рә кә ттә икә нлеген профессиональ медиктар ҙ а аҙ ым һ айын иҫ кә ртеп тора. Ә ммә бө тө н кеше лә был хә ҡ иҡ ә ткә ҡ олаҡ һ алмай. Ү ҙ сә лә мә тлегенә ҡ арата вайымһ ыҙ. Ялҡ аулығ ын ең ә алмай. Артыҡ хә рә кә т итергә йыбана, аҙ ғ ына йә йә ү атлауҙ ан да ҡ урҡ а.

…Ғ ү меребеҙ ҙ ең бер генә тапҡ ыр килгә нлеген, башҡ а бер ваҡ ытта ла был яҡ ты донъяғ а тыумаясағ ыбыҙ ҙ ы, самаһ ыҙ матди байлыҡ тың да, уҫ аллыҡ тың, кешегә ү с тотоуҙ ың, яһ иллыҡ тың, кө нсө ллө ктө ң ошо бер генә ҡ ә ҙ ерле ғ ү мерҙ е ҡ ыҫ ҡ артыуын белә беҙ. Ә ммә нә фсе тигә н тө шө нсә гә сик ҡ уйыу тураһ ында уйланмайбыҙ. Ә ле тегенеһ енә дә ғ ү ә итә беҙ, ә ле быныһ ына… Шул тиклем кү п кә рә кме кешегә!?

…Һ ә р кемдең ҡ абатланмаҫ Шә хес икә нлеге мә ғ лү м, бер-беребеҙ ҙ ең ү ҫ ешенә ҡ амасауламай йә шә ү ҙ ең бө тө нө бө ҙ ө сө н дә тик файҙ а ғ ына икә нлеген аң лайбыҙ, сө нки Тә биғ ә т һ ә р кешене ү ҙ тә ғ ә йенлә неше менә н бар иткә н. Шә хес тарафынан табылғ ан һ ә р асыштың, һ ә р яң ылыҡ тың Кешелек донъяһ ы ө сө н алғ а китеш, мө һ им аҙ ым икә нлеген аң лайбыҙ, ә ммә кө нсө ллө к ғ ә лә мә тен тыя алмай аҡ ылһ ыҙ лыҡ ҡ а юл ҡ уябыҙ. Ә йтерһ ең, донъя тар, ә йтерһ ең, һ инең алғ а китеү ең ә кемдер ҡ амасаулай.

Ә гә р һ ә р беребеҙ бү тә ндә рҙ ең уң ышына кө нлә шмә й, фә ҡ ә т ө лгө алып, ү ҙ аҡ ылыбыҙ ҙ ы, тә жрибә беҙ ҙ е ө ҫ тә п, башҡ аларғ а ярҙ ам итмә гә н сү рә ттә лә ҡ амасаулыҡ итмә й, тә биғ и һ ә лә тебеҙ ҙ е ү ҫ терергә тырышһ аҡ, кү пме асыштар яһ алыр, кү пме һ ә лә ттә р тә биғ ә ттә н бирелгә н аҡ ылдарын кешелек донъяһ ы ө сө н хеҙ мә т иттерә алыр ине.

Тупланғ ан аҡ ылын йө рә ге менә н тойғ ан кеше генә ү ҙ аҡ ылын ү ҙ е тоторғ а ынтыла. Аҡ ылдың беренсе билдә һ е был.

Икенсеһ е – эске рухи азатлығ ың ды юғ алтмау. Тиң дә р араһ ында тиң булып йә шә ү ө сө н иң кә рә кле был һ ыҙ атты һ аҡ ламаның мы – тыш яҡ тан ни тиклем генә ялтырама, ниндә й генә бейеклектә ргә ө лгә шмә – һ ин рухи ҡ ол. Башҡ аларғ а һ иҙ ҙ ермә ҫ кә тырышһ аң да, уны кү ң елең менә н тояһ ың, ү ҙ ең яфаланаһ ың, ү ҙ ең де юғ алтыу тойғ оһ о ғ ү мерең буйы йө рә гең де иҙ ә сә к. Кү птә р хатта йә шә ү ҙ ә н ваз кисә.

Рухи азатлыҡ ө сө н кү пме атай-олатайҙ арыбыҙ баш һ алғ ан. Тө птә нерә к уйлап ҡ араһ аң, баш кү тә реү се башҡ орттарҙ ың етә кселә ре матди яҡ тан етеш, мул йә шә гә н, мохтажлыҡ кисермә гә н кешелә р булғ ан. Улар фә ҡ ә т матди яҡ ты ғ ына уйлап йә шә һ ә, кө тө ү -кө тө ү малын һ аҡ лап, башҡ аларғ а ярамһ аҡ ланып тик ятырҙ ар ине. Ярамһ аҡ ланыу, ялағ айланыу кеү ек сифаттар эске азатлыҡ ты юғ алтыуҙ ан башлана. Ихтилалғ а кү тә релеү селә р бындай тормоштоң мә ғ ә нә һ ен тапмағ анғ а рухи азатлыҡ ҡ а ынтылғ ан.

Рухи азатлыҡ һ аҡ лауҙ ың тө п шарты – донъяла ү ҙ тә ғ ә йенлә нешең де билдә лә ү һ ә м шуны бойомғ а ашырыу. Кеше ү ҙ ен азат тойһ он ө сө н, тә биғ и һ ә лә тен, ерҙ ә ү ҙ тә ғ ә йенлә нешен табып, ү ҙ кө сө нә ышанып, ныҡ лы баҫ ып торорғ а тейеш. Шул саҡ та ул ү ҙ эшенең оҫ таһ ына ә йлә нә һ ә м яҡ ты донъяла йә шә ү енә н, һ ә р кө ндә н, башҡ арғ ан эшенә н, ғ аилә йылылығ ынан ҡ ә нә ғ ә тлек кисерә. Ү ҙ ен таба алмағ ан кеше генә ялағ айланыу, ярамһ аҡ ланыу юлына баҫ а, тинек. Ундайҙ арҙ ың ғ ү мере башҡ аларғ а хеҙ мә т итеү гә арнала. Хатта матди яҡ тан тулыһ ынса тә ьмин ителеп, башҡ алар алдында кү крә к һ уғ ып маҡ танып йө рө ү е лә рухи ҡ оллоғ он йә шереү, ү ҙ ен алдау ө сө н генә.

Етә ксе булыу ү ҙ е бер һ ә лә т. Ул да тә биғ ә ттә н һ алына. Тыумыштан бындай һ ә лә ткә эйә булғ ан кеше даими камиллаша, ү ҙ ө ҫ тө ндә ныҡ эшлә й. Бү тә ндә рҙ е кү ҙ ә тә, ү ҙ ен тө ҙ ә тә. Ил тормошонда яҡ ты эҙ ҡ алдыра. Ә етә кселеккә осраҡ лы ултырғ андар фә ҡ ә т ярамһ аҡ ланыу, ҡ улайлашыу яғ ын ҡ арай. Улар һ арыҡ янында – бү ре, бү ре янында һ арыҡ сү рә тенә инә. Таланттарғ а ҡ амасаулай, кө нлә шә, аяҡ сала. Бының менә н хатта ил, халыҡ ү ҫ ешенә ҙ ур зыян килтерә.

Аҡ ыл – туплана торғ ан тө шө нсә тинек. Тормошоң да икелә нгә н, аптыранғ ан саҡ тарың да, һ орауҙ арың а яуап табыу ө сө н, халыҡ аҡ ылына мө рә жә ғ ә т итергә кә рә к. Халыҡ ижадында ғ ә жә п бай аҡ ыл тупланғ ан. Тормоштағ ы бик кү п һ орауҙ арғ а унан яуап табып була. Мин бер ғ алимә ҡ атынғ а “Башҡ орт халыҡ мә ҡ ә лдә ре”н бү лә к иттем һ ә м ир менә н ҡ атын мө нә сә бә ттә ренә ҡ ағ ылғ ан бик кү п мә ҡ ә лдә р аҫ тына һ ыҙ ып ҡ уйҙ ым.

Рус мә ктә бен тамамлағ ан, халҡ ыбыҙ ижадына ә ллә ни иғ тибар бирмә гә н был ғ алимә ҡ атын, мә ҡ ә лдә рҙ е уҡ ып сыҡ ҡ ас:

– Иҫ китмә ле китап! Ҡ олас етмә ҫ лек байлыҡ. Был бит – аҡ ыл тупланмаһ ы. Мин дә кү п итеп алып ҡ уйып, дуҫ тарымдың тыуғ ан кө ндә ренә бү лә к итә йем ә ле, – тип уй-ниә тен уртаҡ лашты.

Ә гә р беҙ ҙ ең һ ә р беребеҙ хатаны иң элек ү ҙ енә н эҙ лә п, ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә неү гә баш борһ а, тормошта алтын урталыҡ табып ө йрә нһ ә, ү ҙ е ө сө н дә, халыҡ ө сө н дә ҙ ур мә ртә бә булыр һ ә м халыҡ сифат яғ ынан яҡ шыра барыр ине. Ул саҡ та башҡ орт халҡ ы аҡ ыл менә н хә л итә торғ ан боронғ о һ ыҙ атын ҡ айтарыр, заман талаптарын да лайыҡ лы ү ҙ лә штерер һ ә м йә шә йештең хә л иткес арауығ ын хә ү ефһ еҙ ү тер инек.

Бер нә мә гә инанғ анмын: бала кү ң еленә илем, халҡ ым, телем, килә сә гем тигә н тойғ о һ ә м яуаплылыҡ һ алынһ а, тормошта була торғ ан һ ә р тө рлө тайпылыштарҙ ан сығ ыу юлын таба аласаҡ. Сө нки был изге тө шө нсә лә р – оло маҡ сат, ихтыяр кө сө, рухи ныҡ лыҡ нигеҙ е, аҡ ыл туплау сығ анағ ы.

Ундай аҡ ылғ а туғ ан телһ еҙ юл табып булмай. Туғ ан тел – быуындарҙ ы быуындарғ а бә йлә п торор ҡ ө ҙ рә т, халыҡ тың кинә йә менә н ә йтеп ҡ алдырғ ан аҡ ылын аң лауғ а – тылсымлы асҡ ыс.

Телебеҙ ҙ ә ғ ә жә п һ ү ҙ ул ТУП. Туп, тупланыу. Ҡ оштар тубы. Йылы яҡ тан тыуғ ан яҡ тарына ҡ айтҡ ан ҡ оштар туп булып килеп тө шә лә һ ә р береһ е айырым-айырым оя ҡ ороп йә шә й башлай. Ә ммә балаларын осорғ а ө йрә ткә ндә, йылы яҡ тарғ а киткә ндә, тағ ы туплана. Улар ҙ а бер-береһ енә һ ыйына, мохтажлыҡ килеп сыҡ ҡ анда БЕҘ тип аталғ ан тубын таба. Балаһ ын туғ ан теленә н, моң онан, халҡ ынан мә хрү м иткә н атай-ә сә йҙ ә р уның килә сә ктә ошо тө шө нсә нә н айырылып ҡ алырын уйламаймы? Халҡ ыбыҙ мең ә р йыл дауамында кү сә килгә н тә рбиә ҡ анундарын етмеш йыл эсендә ге алдаҡ идеалогияғ а алмаштырҙ ы ла ҡ уйҙ ы. Беҙ баланы ер йө ҙ ө ндә кеше булып йә шә ү е, Урал батырыбыҙ ҙ ың, тимә к, халҡ ыбыҙ васыятынса, иң тө п тә ғ ә йенлә нешен – ерҙ ә яҡ шы ат – яҡ шы исем ҡ алдырыу тигә н һ ү ҙ ҙ ә рен онотоп, кем булһ а ла булһ ын, тик рус телен белһ ен дә юғ ары уҡ ыу йортон тамамлаһ ын, тип маҡ сат ҡ уя башланыҡ. Шуның ө сө н дә беҙ ҙ ең арала юғ ары белемле тә рбиә һ еҙ ҙ ә р һ аны артып китте, маҡ сатһ ыҙ йә шә ү се быуын ү ҫ еп сыҡ ты, ошо сә бә пле бө гө н тә рбиә проблемаһ ы йә ки дө рө ҫ ө рә ге, тә рбиә һ еҙ лек проблемаһ ы оло афә ткә ә йлә неп бара. Миллә ттә р ү ҙ ҙ ә ренең тә рбиә ҡ алыбынан ситлә ште, башҡ аныҡ ы тап килмә й. Һ ө ҙ ө мтә лә бала аптырауғ а ҡ ала.

Халыҡ тигә н тө шө нсә – ул бө гө нгө кө ндә йә шә гә н кешелә р генә тү гел. Халыҡ – ул ү ткә н быуын рухы, бө гө нгө нө ң һ ынланышы, килә сә ктең нурланышы. Теленә н яҙ мағ ан һ ә р кеше ХАЛЫҠ тигә н ошо бө йө к кө стә н рухланып, илһ ам алып йә шә й.

Ҡ О Т

Бө гө нгө кө ндә баҙ ар иҡ тисадына яраҡ лаша алмау һ ә м яраҡ лашырғ а телә мә ү ҡ айһ ы берә ү ҙ ә рҙ е кү ң ел тө шө нкө лө гө нә килтерә. Йә мғ иә т ҡ оролошонда ҡ ырҡ а ү ҙ гә рештә рҙ е илебеҙ байтаҡ ү ткә ргә н, ә ммә халҡ ыбыҙ йә шә ү гә лә, ү ҫ ешкә лә, ишә йеү гә лә, ү ҙ ен һ аҡ лауғ а ла яйын тапҡ ан. Бынан да ауырыраҡ, ҡ атмарлыраҡ осорҙ ар аша ү ҙ ен һ аҡ лап килгә н халҡ ыбыҙ ҙ ы заманғ а яраҡ лаша алмау арҡ аһ ында ғ ына, миллә т булараҡ, юғ алтһ аҡ, Тә биғ ә т һ ә м Кешелек донъяһ ы алдында бер ни менә н аҡ лана алмаҫ лыҡ ҡ аза эшлә йә сә кбеҙ.

Һ ә р кеше — халыҡ вә киле, ә тотош халыҡ — айырым кешелә р тупланмаһ ы. Беҙ ҙ ең һ ә р беребеҙ ҙ ә ге яҡ шы сифат тотош халыҡ тыҡ ы булғ ан кеү ек, кире сифаттарыбыҙ ҙ а ү ҙ ебеҙ ҙ еке генә тү гел. Беҙ бө гө нгө кө н дошмандарынан: моң һ оҙ лоҡ тан, тыуғ ан тө йә ккә, халҡ ыбыҙ килә сә генә, телебеҙ гә битарафлыҡ тан, вайымһ ыҙ лыҡ тан, булдыҡ һ ыҙ лыҡ тан, рухи ҡ иммә ттә ребеҙ иҫ ә бенә тупланғ ан матди байлыҡ ҡ оло булыуҙ ан, эскелектә н, ассимиляциянан, йотолоуҙ ан арыныу юлдары табырғ а һ ә м, иң мө һ име, килә һ е быуынды бындай яман ғ ә ҙ ә ттә рһ еҙ тә рбиә лә ргә тейешбеҙ. Юғ иһ ә, юғ алыу хә ү ефенең афә ткә ә йлә неү е кө н кеү ек асыҡ. Аҙ һ анлы халыҡ тар афә ттә н ҡ отолоу юлын тө рлө сә тапҡ ан. Йә һ ү дтә р, ундай ҡ урҡ ыныс янай башлағ ас, ү ҙ ҙ ә рен Алла тарафынан бар ителгә н һ айланма халыҡ итеп кү рһ ә теп, боронғ о динде кире ҡ айтарыу, йә ки шул дин нигеҙ ендә яң ыһ ын ҡ абул итеү юлдары аша донъяла иң белемле, иң бай халыҡ булырғ а һ ә м шул юл менә н юғ алмаҫ ҡ а тигә н маҡ сат ҡ уя. Башҡ а халыҡ тар ҙ а ү ҙ е ө сө н ҡ улайлы юл эҙ лә й. Нисек кенә булмаһ ын, тотош халыҡ һ ә м һ ә р айырым кеше ү ҙ енең эске рухын — йә шә ү ҡ отон һ аҡ лаһ а, бер ниндә й тайпылыштарғ а ла бирешмә ҫ. Эске рухты һ аҡ лау һ ә м булдырыуҙ ың тө п юлдары хаҡ ында ә йтелде. Кеше ү ҙ тә рбиә менә н ҡ ылыҡ -фиғ елен ү ҙ гә ртә ала тинек. Ә ммә һ ә р кеше булмышында тыуғ андан алып Ҡ ОТ һ аҡ ланырғ а тейеш. Ҡ от тигә н тө шө нсә һ алынмаһ а, бә хеттең таты ла, байлыҡ тың йоғ ошо ла, йә шә ү ҙ ең мә ғ ә нә һ е лә булмаясаҡ.

Ә йтеп ү теү ебеҙ сә, айырым кешегә хас сифаттар тотош халыҡ ҡ а ла тап килә. Шуның ө сө н дө йө м халыҡ тураһ ында һ ү ҙ алып барырҙ ан алда айырым кешелә ргә туҡ талабыҙ.

Нимә ул ҡ от? Һ ү ҙ лектә ошондай аң латмалар бирелгә н: 1. Тереклек, именлек бирер нә мә. 2. Кү ң елгә кинә нес, рә хә тлек биргә н сифат; йә м, нур. 3. Уң ыш, бә хет килтергә н нә мә гә ҡ арата ә йтелә. 4. Ҡ урҡ ҡ ан кешене имлә р ө сө н ҡ урғ аштан ҡ ойоп, муйынғ а, тү шкә таҡ ҡ ан нә мә.

Тереклек, именлек бирер нә мә.

Тимә к, ҡ от кешенең эске донъяһ ы, кү ң ел тыныслығ ы менә н бә йле. Ниҙ ә н дә булһ а ныҡ ҡ урҡ ыу, даими кө нлә шеү, ү ҙ ең де кә мһ етеү, оялыу тойғ оһ о, хә ү ефлә неү, икелә неү, шиклә неү, берә й нә мә гә ныҡ ымһ ыныу, яуапһ ыҙ мө хә ббә т, оло юғ алтыу кисереү, ө мө т һ ү неү, илағ ы килгә н саҡ та илауҙ ан тыйылыу һ ә м башҡ а шундай кире хистә р кү ң ел ҡ отон осора. Кеше тыныслығ ын юғ алта, йә шә ү ҙ ә н йә м тапмай башлай. Кү ҙ ҙ ә ренең нуры, йө ҙ ө нө ң алһ ыулығ ы юғ ала, бойоҡ, ө ндә шмә ҫ кә ә йлә нә. Йә шә ү енә н йә м тапмаһ а, кү ң ел бушлығ ы барлыҡ ҡ а килһ ә, сиргә һ абыша.

Тынысһ ыҙ бала тә рбиә лә гә н, иренә н кә мһ етелеү кү ргә н, ҡ айны-ҡ ә йнә менә н һ ү ҙ гә килешкә н, эшендә даими уң ышһ ыҙ лыҡ ҡ а осрағ ан йә ки хеҙ мә ттә штә ре менә н уртаҡ тел тапмағ ан; тә биғ и һ ә лә тен ү ҫ терә алмай, икенсе йү нә леш менә н хеҙ мә т юлы башлап, кү ң ел ҡ ә нә ғ ә тлеге алмағ ан; балаһ ының тә рбиә һ еҙ леге ө сө н кө йгә н һ ә м башҡ а шундай тормоштоң бихисап ығ ы-зығ ыһ ына бирешкә н кешелә р йә н тыныслығ ын юғ алта — йә шә ү ҡ ото китә.

Ошондай осраҡ та боронғ олар ҡ от ҡ ойғ ан. Кеше тынысланғ ан. “Ҡ ото кире ҡ айтты”, — тигә ндә р. Уны ҡ ото ҡ айтыу тигә н ырым менә н тынысландырғ андар, эске рухын нығ ытҡ андар, ү ҙ кө сө нә ышанысын ҡ айтарғ андар. Һ ә м ул яң ынан сә лә мә т тормош менә н йә шә п алып киткә н, тормош юлында осрағ ан ауырлыҡ тарғ а бирешмә й, унан сығ ыу юлы эҙ лә й башлағ ан.

Ө йҙ ә тыныслыҡ юғ алһ а, ү ҙ -ара ыҙ ғ ыш-талаш башланһ а, ө лкә ндә р “ө йө гө ҙ ҙ ө ң ҡ ото киткә н” тиҙ ә р. Йорт хужалары ҡ арттарҙ ы йыйып, ризалыҡ алып, “Ҡ ө рьә н” сү рә лә ре уҡ ыта. Йорт хужаларына йә н тыныслығ ы ҡ айта.

Яуапһ ыҙ мө хә ббә т, ө мө тһ ө ҙ ғ ашиҡ булыу ҙ а эске тыныслыҡ китеү енә — ҡ от юғ алтыуғ а килтерә. Ғ ашиҡ лыҡ ғ азаптары ябай ғ ына нә мә тү гел. “Йософ менә н Зө лә йха” дастанында бик оҫ та һ ү рә тлә нгә н ул. Зө лә йха ү ҙ енең мө хә ббә тен аң латыу ө сө н, Йософтоң ҡ амсыһ ын алып, шуғ а тыны менә н ө рө п кире бирә. Йософ, ҡ амсыны ҡ улына алғ ас, уның ҡ айнарлығ ына ғ ә жә пкә ҡ ала һ ә м Зө лә йханың ысын һ ө йө ү енә ышана. Йә ки “баҫ ҡ ан ерҙ ә ү лә н кө йә, эсемдә ге ялҡ ынғ а” тип йыр сығ арылғ ан икә н, уны ла нигеҙ һ еҙ, ҡ оро һ ү ҙ тип уйларғ а ярамай. Тойғ о кешенең тотош булмышына, сә лә мә тлегенә тә ьҫ ир итә.

Кә мһ етелеү, кә мһ енеү, ү ҙ ең де башҡ аларҙ ан тү бә н тойоу, оялыу ҙ а сә лә мә тлек юғ алыуғ а килтерә.

Халҡ ыбыҙ Ҡ ОТ тигә н тө шө нсә не аң лағ ан һ ә м һ ә р саҡ ярҙ ам итергә тырышҡ ан. Бө гө нгө психологик ярҙ ам ул.

Кешенең эске кисерештә ренең тотош булмышына тә ьҫ ир иткә нлеген яҡ шы белгә н халыҡ кү ң ел йыуатыу, албырғ атыу-ә ү рә теү, ҡ айғ ы ең елә йтеү ө сө н тө рлө йолалар уйлап тапҡ ан.

Ө лкә ндә рҙ ең һ ө йлә ү енә ҡ арағ анда, ҡ айғ ынан һ арығ а һ абышҡ ан кешене кө слә п һ ө рә нлә ткә ндә р. Ә сә йемдә н дә, уның апаһ ы Ә сҡ ә пъямал Ҡ олмө хә мә тованан да ошо йола тураһ ында һ орашҡ аным булды. “Ҡ айғ ынан һ ө йлә шмә ҫ, ҡ уҙ ғ алмаҫ булып ҡ атып ҡ алғ ан саҡ тары йыш ине кешелә рҙ ең. 1921 йылғ ы аслыҡ та ғ аилә һ е-ғ аилә һ е менә н ҡ ырылдылар. Граждандар һ уғ ышы ваҡ ытында ҡ ыҙ ылдар башҡ орт ауылдарында аяуһ ыҙ лыҡ кү рһ ә тә: кү ҙ алдында туғ андарын ғ азаплап ү лтерә лә р. Ошо ҡ айғ ыларҙ ы кисерә алмай быуынһ ыҙ ланып һ ығ ылып тө шә лә, кү ҙ ҙ ә ре ҙ ур булып асылып, хә рә кә тһ еҙ ҡ ата ла ҡ ала торғ айнылар. Йә ат егә һ алып, йә икенсе ә мә л менә н тау битенә алып сығ ып китер инек тә һ ө рә нлә тергә тырышыр инек. Ү ҙ ебеҙ ҙ ә ҡ ысҡ ырабыҙ, ауырыуҙ ы ла кө слә п ҡ ысҡ ыртабыҙ. Аҙ ғ ына тауышы сығ а башлаһ а, ҡ ыуанабыҙ. Ҡ айһ ы берә ү ҙ ә рҙ ең ике-ө с һ ө рә нлә ү ҙ ә н ҡ аны яҙ ылып, хә рә кә тлә неп, кү ҙ керпектә ре һ елкенә башлай торғ айны. Ҡ айһ ыларын етешә р ҡ ысҡ ырта инек”.

Кү п кенә халыҡ тарҙ а махсус илатыу йолаһ ы бар.

Һ уғ ыштан ҡ айтҡ ан яугирҙ ә рҙ е ҡ аршы алғ анда ла махсус йола кү ҙ ә телгә н. Оҙ аҡ ваҡ ыт һ уғ ыш тураһ ында һ орашмаҫ ҡ а, яуҙ а ятып ҡ алғ ан дуҫ тарын хә тергә тө шө рмә ҫ кә тырышҡ андар; тыныс тормош йә шә йешенә тиҙ ерә к кү сереү, икенсе хә л-ваҡ иғ алар менә н албырғ атыу сараһ ын кү ргә ндә р. Ҡ унаҡ йыйғ андар, ө йҙ ә н-ө йгә йө рө тө п һ ыйлағ андар, ҡ ыҙ ыҡ -мә ҙ ә к һ ө йлә ү гә маһ ир йор һ ү ҙ ле кеше саҡ ырғ андар, ул кө лә мә стә р һ ө йлә п кү ң ел кү тә рер булғ ан. Был йола ла онотолоп бара. (Киҫ кен ваҡ иғ алар эҙ лә ү се, шул юл менә н ү ҙ ҙ ә ренә танылыу табырғ а ынтылыусы журналистар, фажиғ ә гә, оло ҡ айғ ығ а дусар булыусының ай-вайына ҡ уймай, ауыр хә л тураһ ында һ ө йлә тһ ендә рме, телевидение аша кү рһ ә тһ ендә рме, кешегә тыныс ҡ ына ҡ айғ ырырғ а, иларғ а ла форсат бирмә й, интервью алһ ындармы... )

Ә борон, ғ ө мү мә н, кеше кү ң елендә ҡ от — йә н тыныслығ ы һ аҡ лауғ а ныҡ иғ тибар ителгә н. Бигерә к тә бала кү ң еле хаҡ ында ныҡ хә стә рлә гә ндә р. Баланың ү тә ныҡ тынысһ ыҙ ланыуы, ҡ урҡ ыуы, тө ндә рен йоҡ лай алмауы шунда уҡ борсоуғ а һ алғ ан һ ә м оҙ аҡ ҡ а һ уҙ май ҡ от ҡ ойҙ ортҡ андар. Бынан тыш бала бә лә кә йҙ ә н таяныслы, ышаныслы, маҡ сатлы ү ҫ һ ен ө сө н дә һ ә р тө рлө саралар кү ргә ндә р. Уны нимә нә ндер, кемдә ндер ҡ урҡ ытыу, был маҡ сатҡ а ө лгә шергә телә п, ү ҙ ең дә ҡ урҡ ып маташыуҙ ан да насар нә мә юҡ. Бала һ инең “бабай килә, милиция килә, бапаҡ килә ” тиеү ең ә ҡ арағ анда ү ҙ ең дең ҡ урҡ ып маташыуың а нығ ыраҡ боросола башлай. “Атайым йә ки ә сә йем дә мине ул ҡ урҡ ыныстан һ аҡ лай алмағ ас, кемгә таянайым? ” тигә н ҡ от осҡ ос тойғ олар билә п ала уның бә лә кә й генә йө рә ген. Ул тыныслығ ын юғ алта. Ҡ от фә ҡ ә т тыныс кү ң елдә генә ныҡ һ аҡ лана.

Ә бала кү ң елен ә сә йҙ ә р тә рбиә лә й. Шуның ө сө н дә Ө фө лә йә шә ү се бер тө ркө м зыялылар ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ар ө сө н махсус баҫ ма асыу эшен башлағ айныҡ. Журнал юллап ҡ ултамғ алар йыйыуҙ а ә ү ҙ ем генә ҡ атнашҡ айным.

Рә ми Ғ арипов:

— Һ еҙ был баҫ маның ә һ ә миә тен нисек кү ҙ алдына килтерә һ егеҙ ҙ ер, минең сә, ул халҡ ыбыҙ яҙ мышында бик ҙ ур ү ҙ гә реш индерергә тейеш. Миллә ттең килә сә ген ә сә лә р тә рбиә лә й. Ә беҙ ҙ ең журнал башҡ орт ә сә йҙ ә рен тә рбиә лә ргә тейеш. Илле-алтмыш йыл эсендә беҙ башҡ ортто сифат яғ ынан да, һ ан яғ ынан да йылдам рә ү ештә кү тә рергә, халҡ ыбыҙ ҡ аҙ аныштарын донъя кимә ленә сығ арырлыҡ йә штә р ү ҫ терергә бурыслыбыҙ. Журнал теленең шул тиклем бай һ ә м һ утлы булыуы мө һ им, уны уҡ ығ ан рус телле башҡ орттар ү ҙ телдә ренә ғ ашиҡ булып, ө йрә нә башлаһ ындар, ә ә сә йҙ ә р ү ҙ балаларын туғ ан телдә н яҙ ҙ ырмау ө сө н бө тө н сараларҙ ы кү рһ ендә р. Быны фә ҡ ә т журнал ғ ына эшлә й ала. Матбуғ аттың аң ғ а тә ьҫ ир итеү кө сө иҫ китмә ле бит ул! — тине.

Шулай итеп, ҡ атын-ҡ ыҙ ҙ ар ө сө н сығ арыласаҡ журнал халҡ ыбыҙ ғ а ҡ от ҡ айтарыу бурысын да ү тә ргә тейеш ине.

Айырым кешенең генә тү гел, тотош халыҡ тың да йә шә ү ҡ ото китә ҡ алһ а, бер кем дә тү гел, фә ҡ ә т ү ҙ ебеҙ генә ғ ә йепле булырбыҙ. Ә гә р беҙ элекке тә рбиә ҡ анундарына, йә шә ү традицияларына заманса яраҡ лашып кире ҡ айтабыҙ икә н, ү ҙ ҡ отобоҙ ҙ о ү ҙ ебеҙ ҡ айтарырбыҙ. Тик миллә тебеҙ ҙ ең боғ аҙ ынан алғ ан хә ү ефтә ргә кү ҙ йомоп ҡ арамай, уны юҡ итеү сараһ ын кү рергә кә рә к.

Ҡ от – айырым кешенең дә, миллә ттең дә, кешелек донъяһ ының да йә шә ү ендә тө п шарт. Шуғ а ла халыҡ ҡ отто ағ астың һ уты менә н сағ ыштырғ ан. “Ағ асты – һ ут, халыҡ ты ҡ от йә шә тә ” тигә н ә йтем бар.

Һ уң ғ ы йылдарҙ а халҡ ыбыҙ бә кә ленә һ уғ ыусы тағ ы бер хә ү еф ҡ алҡ ып сыҡ ты.

Беҙ, тө п дошманыбыҙ — эскелек йә ки кө ндә н-кө н киң ерә к ҡ олас ала башлағ ан наркомания икә н тип, миллә т тамырына унан да ҡ урҡ ынысыраҡ балта сабыусы, ә ммә йә мә ғ ә тселек тарафынан ың ғ ай баһ а алыусы кү ренешкә иғ тибар итмә йбеҙ. Ул – аҡ сағ а табыныу сире. Был да заманыбыҙ, бер ҡ оролоштан икенсеһ енә кү скә н осор тыуҙ ырғ ан сир.

Ә лбиттә, аҡ са туплау, мул йә шә ргә ынтылыу — ың ғ ай кү ренеш. Йә мғ иә тебеҙ менә н бергә капитализмғ а яраҡ лашыу, яң ыса йә шә ргә һ ә м аҡ са эшлә ргә ө йрә неү, яҙ мышың, ғ аилә ң ө сө н иң элек ү ҙ ең яуаплы икә нлеген аң лау ул. Матди байлыҡ туплап ҡ ына ла ҡ ә нә ғ ә тлек, йә шә ү йә ме тапҡ андар бар. Лә кин аҙ һ анлы миллә ттә р рә тенә ингә н башҡ орт халҡ ы матди байлыҡ туплауҙ ы рухи ҡ иммә ттә р иҫ ә бенә алып бара икә н, ул аҡ са ҡ олона ә йлә неү генә тү гел, ысынлап та, миллә т тамырына балта сабыусы ла. Сө нки миллә тте рухи байлыҡ, рухи ҡ аҙ аныш, рухи ү ҫ еш һ аҡ лай. Һ уң ғ ы йылдарҙ ағ ы ү ҙ гә рештә ргә кү ҙ һ алғ анда, халҡ ыбыҙ ҙ ың бер ө лө шө нө ң рухи байлыҡ тың бө тә ҡ иммә ттә рен аҡ сағ а хеҙ мә т итеү гә алмаштыра башлауы хә ү ефлә ндерә.

Был кү ренештең, ә лбиттә, объектив сә бә птә ре бар. Башҡ орттар аҙ аҡ ҡ ы ике быуат самаһ ы ваҡ ыт һ уҙ ымында ү ҙ хә лә л кө сө нө ң емешен ү ҙ е файҙ алана алмағ ан. Ниһ айә т, ундай мө мкинлек тыуҙ ы, һ ә м халҡ ыбыҙ аҡ са эшлә ү гә тотондо. Лә кин, кү п осраҡ та был ың ғ ай кү ренеш аҡ сағ а табыныу, урлашыу, алдау, хатта иң яҡ ындарың ды ла оторғ а тырышыу һ ә м ошо сифаттарҙ ы мә ртә бә гә, ниндә йҙ ер ҡ аҙ анышҡ а — йә шә й белеү гә һ анау кеү ек милли ү ҙ енсә легебеҙ гә ят булғ ан кү ренешкә – аҡ са сиренә килтерә. Һ ә м был сиргә дусар булыусыларҙ ың артҡ андан-арта барыуы хә ү ефкә һ ала, сө нки ул сир йоҡ ҡ ан кешелә р ү ҙ ҙ ә ренең булмыштары менә н милли холҡ обоҙ ғ а ла ү ҙ гә рештә р индерә, нә ҫ елен дә боҙ а.

Халҡ ыбыҙ ү ҙ енең йә шә ү дауамында һ ә р саҡ рухи байлыҡ ты, рухи азатлыҡ ты матди байлыҡ тан юғ ары ҡ уйғ ан. Быны беҙ халыҡ ижадынан ғ ына тү гел, ә реаль тарихыбыҙ ҙ ан да кү рә беҙ. Башҡ орт ихтилалдарында тө п етә кселә р бай һ ә м дә рә жә ле ә һ елдә р булғ ан тинек. Ә тыныс йә шә ү мә лендә шул уҡ ҡ атлам кешелә ре аҡ саның бер ө лө шө н тотош халыҡ мә нфә ғ ә тен кү ҙ уң ында тотҡ ан юғ ары маҡ сат ө сө н файҙ аланғ ан. Мә ҫ ә лә н, билдә ле тау промышленнигы Исмә ғ ил Тасимов миллә ттә штә рен техник белемгә ылыҡ тырып, ү ҙ еренең ҡ аҙ ылма байлыҡ тарынан ү ҙ ҙ ә ре файҙ а кү рһ ен ө сө н тырышҡ ан. Дворян династияһ ынан булғ ан Ҡ ыуатовтар башҡ орт егеттә рен уҡ ытыу, белем биреү ө сө н ү ҙ аҡ саларын йә ллә мә гә н. Бындай миҫ алдар бик кү п.

Бө гө нгө кө ндә иһ ә, киреһ енсә, матди байлыҡ туплау ынтылышы рухи байлыҡ ты ҡ ыҫ ырыҡ лап сығ ара бара. Кү п кенә ә һ елдә ребеҙ “Халыҡ мә нфә ғ ә те ө сө н! ” тигә н лозунг аҫ тында ү ҙ мә нфә ғ ә ттә рен генә хә стә рлә й. Ҡ айһ ы бер осраҡ та хатта башҡ орт халҡ ының милли тойғ оларын ҡ уҙ ғ ытып ебә рерлек лозунгыларҙ ың да, яҡ шы ниә т менә н бү ленгә н сығ ымдарҙ ың да аҡ сағ а табыныу сире йоҡ ҡ ан айырым кешелә рҙ ең, хатта халыҡ, тип ауыҙ һ ыуын ҡ оротоп ҡ ысҡ ырып йө рө гә н ҡ айһ ы берә ү ҙ ә рҙ ең шә хси мә нфә ғ ә те ө сө н хеҙ мә т иткә нлеге асыҡ лана. Һ ө ҙ ө мтә лә, бер-берең ә ышанмаусанлыҡ, шиклә неү барлыҡ ҡ а килә, был этнопсихологияғ а кире йоғ онто яһ ай.

Ә бер-берең ә ышаныс юғ алтыу, шик тигә н тө шө нсә нең башланыуы – миллә тте тарҡ атыусы, юҡ ҡ а сығ арыусы, рухты ҡ аҡ шатыусы тө п сә бә птә рҙ ең береһ е.

Яу, ихтилал, һ уғ ыш, аслыҡ кеү ек бик кү п афә ттә ргә бирешмә гә н, берҙ ә млеген, рухи юғ арылығ ын һ ә м кеше булыу бә ҫ ен юғ алтмағ ан башҡ орттоң аҡ сағ а табыныу сиренә н арына алыуына, бының ваҡ ытлыса ғ ына шашыныу осоро булыуына ышанғ ы килә. Сө нки рухи донъябыҙ нигеҙ лә нгә н ғ ә йә т бай традицияларыбыҙ ҙ а бындай мә ғ ә нә һ еҙ леккә тамыр йә йергә мө мкинлек бирмә ү ү ҙ ебеҙ ҙ ең ҡ улда. Быуаттар буйы бер ниндә й ят кү ренештә ргә лә бирешмә й миллә т булып һ аҡ ланып килерлек кө с-ҡ еү ә т тапҡ анбыҙ икә н, башҡ аларҙ ан артта ҡ алмай яң ыса йә шә рлек, яң ыса эшлә рлек, халыҡ мә нфә ғ ә тен кү ҙ ҙ ә тотҡ ан юғ ары маҡ сатҡ а хеҙ мә т иттерерлек балалар тә рбиә лә ү гә ихтыярыбыҙ етер, тигә н ө мө т бар.

Бө гө нгө кө ндә иң мө һ име – рухи яҡ тан һ ынмау һ ә м атай-олатайҙ арыбыҙ ҙ ың ихтыяр кө сө н ҡ айтарыу. Ҡ айтарыу ө сө н нигеҙ бар, ул беҙ ҙ ең ҡ аныбыҙ ҙ а, тик йоҡ омһ орап ятҡ ан ҡ иммә ттә рҙ ең береһ е. Халыҡ тың рухи донъяһ ын мә ғ рифә те, фә не, мә ҙ ә ниә те, ә ҙ ә биә те, традициялары, философияһ ы, фольклоры, дине, сә нғ ә те билдә лә й.

Башҡ орт халҡ ының һ уң ғ ы йылдарҙ ағ ы рухи ҡ аҙ аныштарына кү ҙ йомоп ҡ арарғ а ярамай, ә лбиттә. Аҙ ғ ына мө мкинлек булыу менә н ҡ анат ҡ ағ ып, сә млә неп юғ ары осорғ а ғ ына тора ул. Ә ле лә байтаҡ ҡ аҙ аныштарғ а ө лгә ште: ү ҙ телендә белем ала, ү ҙ мә ҙ ә ниә тен донъя кимә ленә ү ҙ телендә алып сығ а, профессиональ музыка, кино, театр сә нғ ә тен булдырҙ ы, бө тө н донъя ҡ аҙ анышына ла туғ ан теле аша эйә була бара. Ғ алимдарыбыҙ тырышлығ ы менә н халыҡ ижады томдарының донъя кү реү е лә, тарихыбыҙ ҙ ың ныҡ лап тикшерелеү е лә, Зә ки Вә лиди хеҙ мә ттә ренең ҡ айтарылыуы ла, Башҡ орт энциклопедияһ ының нә шер ителеү е лә, археология ө лкә һ ендә ге яң ы асыштар ҙ а, бына тигә н опералар яҙ ылыуы, том-том романдар сығ ыуы, бейеү сә нғ ә тенең бө тө н донъяғ а билдә ле булыуы һ ә м донъя сә хнә лә рендә сығ ыш яһ ау кимә ленә кү тә релгә н сә нғ ә т ә һ елдә ребеҙ ҙ ең барлығ ы – барыһ ы ла һ анап һ ә м баһ алап бө ткө һ ө ҙ оло ҡ аҙ аныш. (Матбуғ ат баҫ маларының һ аны ишә йеү е лә ҡ ыуаныслы хә л. Тик, ү рҙ ә ә йтелгә н фекерҙ е раҫ лау ө сө н, һ ү ҙ ың ғ айы ә йтеп китергә кә рә к — матди яҡ тан мохтажлыҡ кисермә гә н “яң ы башҡ орт” миллә ттә штә ребеҙ ҙ ең почта йә шниктә рендә башҡ орт телендә ге матбуғ ат баҫ маларына урын юҡ ).

Матди байлыҡ – бә хет нигеҙ е булһ а, рухи байлыҡ – йә шә ү ҡ ото.

Халыҡ тың рухи донъяһ ы ниндә й – уның бә ҫ е лә шундай. Беҙ ҙ ең бә ҫ ебеҙ йө ҙ ҡ ыҙ арырлыҡ тү гел, атай-олатайҙ арҙ ың васыятын ү тә йбеҙ тип хаҡ лы рә ү ештә ә йтә алабыҙ.

Йә шә ү мә ғ ә нә һ е бә хетең дең ҡ отло булыуында. Ҡ отһ оҙ бә хет ысын бә хет тү гел. Мә ң ге йә шә р йә небеҙ матди байлыҡ тан тү гел, ҡ оттан кө с-ҡ еү ә т, нур ала.

Һ инең ө йө ң дә башҡ ортса һ ө йлә шкә н, башҡ ортлоғ он юғ алтмағ ан бала ү ҫ ә икә н – уны бер кем дә тыймай. Ү ҙ ейә нең дең башҡ орт булыуын телә йһ ең һ ә м балаң а шул бурысты маҡ сат итеп ҡ уяһ ың икә н, бер кем дә ҡ аршы тормай, миллә тселектә ғ ә йеплә мә й һ ә м эҙ ә рлә мә й.

Байтаҡ ғ ү мер йә шә лде. Ошо ваҡ ыт арауығ ында ә ллә кү пме китап уҡ ылды, байтаҡ кешелә рҙ ең тормоштары кү ҙ алдынан ү тте. Бө йө к аҡ ыл эйә лә ренең, донъяғ а танылғ ан мә шһ ү р педагогтарҙ ың, исемдә ре мә ң гелеккә кешелек донъяһ ы тарихына яҙ ылғ ан классик яҙ ыусыларҙ ың халыҡ, миллә т һ ә м туғ ан тел тураһ ындағ ы фекерҙ ә ре менә н танышҡ ан һ айын, ә сә йем һ ә м уның кеү ек ябай ғ ына кешелә рҙ ең ошо юҫ ыҡ тағ ы ҡ араштарының ауаздаш булыуына аптырайым. Джек Лондон, Лев Толстой, Ф. Достоевский, А. Пушкин, Иоахим Дю Белле, К. Ушинский һ ә м башҡ а, һ ә м башҡ а бө йө к ә һ елдә р ү ҙ телдә ренең ысын патриоттары булғ ан, ү ҙ миллә тен сикһ еҙ яратҡ ан һ ә м тел белмә ү арҡ аһ ында халыҡ тан, уның традицияларынан айырылыуҙ ы оло фажиғ ә гә һ анағ ан. Уильям Шекспир “Король Лир” ә ҫ ә рендә былай тигә н:

... Природа, что пренебрегает

корнем,

Сама себя в границах уж

не сдержит.

Ствола живящего, тот лишь

как хворост

Годится для сожженья.

Был яҡ ты донъяғ а тыуыуҙ ың һ ә м йә шә ү ҙ ең иң беренсе маҡ саты һ ә м иң ҙ ур бә хете – ү ҙ рухың ды дауам итеү се балалар ҡ алдырыуҙ а икә нлеген ү ҙ ебеҙ аң ларғ а тейешбеҙ. Ошо була ла инде йә шә ү ҡ ото.

Беҙ ҙ ең быуын вә килдә ре ү ҙ бурысын хә ленә н килгә н тиклем ү тә не. Беҙ артабанғ ыһ ы хаҡ ында уйланырғ а тейешбеҙ. Килә сә к быуынғ а таяныс булырҙ ай туғ анлыҡ, дуҫ лыҡ, халыҡ тойғ оһ о ҡ алдырҙ ыҡ мы? Рухи аҙ ыҡ алыр традицияларыбыҙ ҙ ы, телебеҙ ҙ е ө йрә ттекме? Халыҡ ты берлә штереп торорлоҡ уртаҡ рухи символдарыбыҙ ҙ ы юғ алтманыҡ мы? Халҡ ыбыҙ ҙ ы миллә т итеп тотҡ ан һ ә м тө п тә рбиә йү нә лешенә һ алынғ ан, ә хлаҡ и норма нигеҙ ен тә шкил иткә н рухи байлыҡ ҡ а ынтылыш тә рбиә лә й алдыҡ мы?

Шундай бер хә ҡ иҡ ә т бар: Шә хес кү тә релә башлаһ а, бө тө н булдыҡ һ ыҙ ҙ ар берлә шеп, уғ а ҡ аршы кү тә релә. Тимә к, миллә т ҡ отона ҡ аршы кү тә релә лә р, уны юҡ ҡ а сығ арырғ а тырышалар. Ошо ҡ от осҡ ос хә л килеп сыҡ маһ ын ө сө н, һ ә р беребеҙ гә АРҒ ЫМАҠ лы булырғ а кә рә к.

АРҒ ЫМАҠ лы, тимә к,

         Аң лы,

              Рухлы,

                Ғ ә мле,

                    Ырыҫ лы,

                        Моң ло,

                            Аҡ ыллы,

                                Ҡ отло

булһ ын, кү ң ел донъяһ ы балҡ ып торһ он, ү ҙ ҡ ә ҙ ерен дә, миллә т ҡ отон йө рө тө ү се Шә хестә ренең дә ҡ ә ҙ ерен белһ ен, халыҡ бә ҫ ен тө шө рмә һ ен, халҡ ыбыҙ ғ ү мере ҡ ояш ғ ү мере менә н тиң лә шһ ен, тигә н телә ктә ошо яҙ маларымды тамамлайым.

АРҒ ЫМАҠ ЛЫ БУЛАЙЫҠ, ЙӘ Ш ДУҪ ТАРЫМ, Һ Ә М “ШОҢ Ҡ АР”ЛЫ! МИЛЛӘ ТЕБЕҘ ГӘ Ҡ ОЯШ Ғ Ү МЕРЕ ТЕЛӘ ЙЕК. ЙЫЛ Һ АЙЫН КИЛӘ ТОРҒ АН ЯҢ Ы ЙЫЛДАР МЕНӘ Н БЕР-БЕРЕБЕҘ Ҙ Е, БАЛАЛАРЫБЫҘ, ЕЙӘ НДӘ РЕБЕҘ БЕҘ Ҙ Е ТУҒ АН ТЕЛДӘ Ҡ ОТЛАҺ ЫН.

ЯҢ Ы ЙЫЛ МЕНӘ Н!

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 5 6 7 8 910