ХВҚ мәліметтері бойынша елдердің халықаралық резервтері

Список стран по международным резервам в млн. долларов, по данным МВФ^[3]^[4]
№	Страна	Резерв	по состоянию на
	КНР		11. 2016
	Япония		11. 2016
	Швейцария		11. 2016
	Саудовская Аравия		10. 2016

Мемлекет қ аржысының келесі буыны – мемлекет қ арыз алушы, кредитор немесе кепілгер ретінде болатын, мемлекет пен заң и жә не жеке тұ лғ алар арасындағ ы

кредиттік қ атынастардың нысанын білдіретін мемлекеттік кредит болып табылады.

Мемлекет мемлекеттік бюджеттің тапшылығ ын жабу ү шін мемлекеттік кредиттің қ аражаттарын пайдалана отырып, кө бінесе қ арыз алушы ретінде болады. Сондық тан мемлекеттік кредиттің объективті қ ажеттігі, ең алдымен мемлекет шығ ыстарының оның табысарынан асып кетуімен байланысты болады.

Мемлекеттік кредиттің мазмұ нын қ ұ райтын ақ шалай қ атынастар мемлекет қ аржысының ө згеше бө лігі болып табылады. Мемлекеттік кредиттік қ атынастар кә сіпорындардың, ұ йымдар мен халық тың уақ ытша бос ақ шасын жұ мылдыруғ а жә не оларды мемлекеттің шығ ыстарын қ аржыландыруды қ амтамасыз ету ү шін билік органдарына уақ ытша беруге байланысты пайда болады.

Заң и жә не жеке тұ лғ алардың уақ ытша бос ақ шаларын мемлекеттің жұ мылдыруы қ аржы рыногында облигацияларды, қ азынашылық міндеттемелерді жә не мемлекеттік бағ алы қ ағ аздардың басқ а тү рлерін сату арқ ылы жү зеге асады. Халық аралық кредитте қ арым-қ атынастарғ а шетелдік мемлекеттер, олардың компаниялары, фирмалар, сонымен қ атар халық аралық жә не мемлекетаралық қ аржы мекемелері кіріседі.

Бұ л ретте мемлекеттік кредиттің тиімді пайдаланылуы ұ лттық табыстың ө суін ынталандырады, ал тиімсіз пайдаланылуы онсызда тапшы ресурстарды борыштар бойынша пайыздарды тө леуге мә жбү рлейді.

Мемлекеттік борыш, мемлекеттік қ арыз - мемлекеттің ө телмеген қ арыздары, міндеттемелері, несиелері жә не оларғ а байланысты тө ленбеген пайыздары бойынша берешегінің жалпы сомасы. Тағ ы бір анық тамасы — мемлекеттің ү кімет немесе орталық (ұ лттық ) банк арқ ылы жү ргізетін қ арыздарлық қ атынасы. Бұ л — басқ а мекемелерден, елдерден мемлекеттік бюджеттің дефицитін жабу ү шін алынатын қ арыз. Барлық елдер экономикалық саясатты жү зеге асыру тетіктерінің бір ретінде мемлекеттік қ арызды пайдаланады. Мемлекеттік кредит бір жағ ынан, экономикағ а ауыртпалық тү сіреді жә не экономикалық жағ даяттың нашарлауына байланысты ө се тү седі. Екінші жағ ынан, мемлекеттік кредит пен бюджеттен қ аржыландыру - экономиканы мемлекеттік реттеудің тиімді қ ұ ралы. Ол ақ ша айналысына, тұ тыну, жинақ ақ ша, инвестиция дең гейіне тұ рақ тандырушы ретінде де, тұ рақ сыздандырушы ретінде де ә сер етуі ық тимал, яғ ни экономикалық ө суге серпін беруі де, оны тежеуі де мү мкін.

Мемлекеттік кредит кызметінің нә тижесінде мемлекеттік борыш тү зіледі. Мемлекеттік борыш - бұ л алынғ ан (игерілген) жә не ө телмеген мемлекеттік қ арыздардың, белгілі бір кү нге, сондай-ақ борыштық міндеттемелердің белгілі бір кү нге сомасы (олар бойынша есептелген пайыздарды қ оса). Мемлекеттік борыш ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндірісті жә не қ оғ амдық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін ақ шалай ресурстарды тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қ арыздарды пайдаланудан туады. Мемлекеттік борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің қ аражаттары есебінен ө тейді. Орналастыру рыногына, қ арыз валютасына жә не басқ а сипаттамаларына қ арай мемлекеттік борыш ішкі жә не сыртқ ы мемлекеттік борыш болып бө лінеді. Мемлекеттік борыш мерзіміне қ арай:

• қ ысқ а мерзімді - 1 жылғ а дейін;

• орта мерзімді - 1 жылдан 10 жылғ а дейін;

• ұ зақ мерзімді - 10 жылдан аса мерзімге - борыш тү рлеріне бө лінеді.

Ішкі мемлекеттік борыш - Ү кіметтің, Ұ лттық банктің жә не жергілікті атқ арушы орғ андардың Қ азақ стан Республикасының резиденттері алдындағ ы ішкі мемлекеттік қ арыздары мен басқ а борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының қ ұ рамдас бө лігі.

Сыртқ ы мемлекеттік борыш - Ү кімет пен Ұ лттық банктің Қ азақ стан Республикасының бейрезиденттері алдындағ ы сыртқ ы мемлекеттік қ арыздары мен басқ а борыштық міндеттемелері бойынша мемлекеттік борышының қ ұ рамдас бө лігі. Сондай-ақ кү рделі жә не ағ ымдағ ы мемлекеттік борыш болып бө лінеді.

Сонымен қ атар кү рделі жә не ағ ымдағ ы мемлекеттік борыштарды ажыратады.

Кү рделі мемлекеттік борыш деп мемлекеттің шығ арылғ ан жә не ө телмеген борышқ орлық міндеттемелерінің бү кіл сомасын (бұ л міндеттемелер бойынша есептелген пайыздарды қ оса айтады.

Ағ ымдағ ы борыш - бұ л мемлекеттің барлық борышкорлық міндеттемелері бойынша кредиторларғ а табыс тө леу жә не мерзімі келген міндеттемелерді ө теу жө ніндегі шығ ыстар.

Мемлекет кепілдендірген борыш - Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік кеепілдіктері бар белгілі бір кү нге алынғ ан жә не ө телмеген мемлекеттік қ арыздардың сомасы.

Мемлекеттік борыштың пайда болуы мен ө суінің себебі мемлекеттік бюджеттің тұ рақ ты тапшылығ ы болып табылады.

Алайда борыштың бұ л тү рінің тү зілу себептеріндегі, ә дістеріндегі жә не жұ мыс істеу ерекшеліктеріндегі айырмашылық елеулі болады. Дамығ ан елдерде мемлекеттік борыш жә не оны тудырғ ан бюджет тапшылық тары экономикалық циклге экономиканы тұ рақ тандыру мен оны дамытудың кіріктірілген факторлары болып табылады. Халық тан, корпорациялардан, банктерден, басқ а қ аржы жә не кредит мекемелерінен қ арызғ а алынғ ан ақ шалары тиімді пайдаланылады жә не аталғ ан қ арыз алушылардың активтері ретінде қ аралады.

Мемлекеттік ішкі борыш «ұ лттың ө зіне ө зінің қ арызы» ретінде қ аралады жә не ұ лттың жиынтық байлығ ының жалпы мө лшеріне ә сер етпейді. Ішкі борышты басқ ару жө ніндегі пайызарды тө леу қ ажеттігі тү ріндегі оның белгілі бір теріс зардаптары инвестицияларғ а немесе елдің экономикасын дамытуғ а қ осымша қ аржылық ресурстарды жұ мылдырудан болатын оң тайлы нә тижелермен жабылады.

Ішкі борыштың ө суі кезінде ұ лттық табыс пен байлық кемімейді, мұ ның ө зі, ә рине, табыстардың қ айта бө лінісімен байланысты болатын бірқ атар келең сіз салдарларды жоқ қ а шығ армайды, олар мынағ ан саяды:

• 1. Берешекті ө теу мен пайыздарды тө леу бюджет қ аражаттары есебінен, яғ ни салық тө леушілер есебінен жү ргізіледі, сө йтіп, табыстар мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар иелеріне, ә деттегідей, қ оғ амның дә улетті жіктеріне ағ ылады.

• 2. Салық тарды кө бейту жолымен мемлекеттік борышты азайту жө ніндегі мемлекеттің іс- қ имылы кезінде макроэкономикалық тә уекелдер қ осылады, жиынтық сұ ранымның қ ысқ аруы тепе-тең таза ұ лттық ө німнің азаюына ұ рындырады, кә сіпкерлер тарапынан қ аражаттардың жұ мсалымына деген ынталандырмалары тө мендейді, экономикағ а қ аражаттарды инвестициялау қ ысқ арады.

• 3. Жекеше кә сіпкерлердің «инветицияларын ығ ыстыру» нә тижесі іс-ә рекет етеді. Бұ л қ ұ былыс мынадан туып отыр. Мемлекет бюджет тапшылығ ын немесе борышты жабу мақ сатымен несие рыногына шығ а отырып, ақ ша рыногында бә секені кү шейтеді, мұ ның нә тижесінде ақ шалай капиталдың пайыздық мө лшерлемелері артады. Бұ л жекеменшік секторды инвестициялардың бір бө лігінен айырады, ал инвестициялық шығ ыстардың тө мендеуі тепе-тең таза Ұ лттық ө німді азайтады. Егер мемлекет ақ ша рыногының окшауландырылғ ан қ аражаттарын тұ тыну мақ саттарына емес инвестициялық тауарларғ а бағ ыттаса, егер экономика жұ мыспен толық қ амтылғ ан жағ дайда жұ мыс істесе мұ ндай іс-ә рекеттің келең сіз нә тижесі шектелуі мү мкін.

Қ азақ стан практикасында бюджет тапшылық тары мен мемлекеттік борыш қ аржыландыру нысандары жә не туындайтын зардаптары бойынша айтарлық тай ажыратылады. Мемлекеттік борыштың едә уір бө лігі мемлекеттік қ азынашылық міндеттемелер бойынша берешек нысанында кө рсетіледі.

Ішкі мемлекеттік борыштың басқ а нысандары мыналар болды: бюджет тапшылығ ын жабу ү шін бұ рын алынғ ан кредиттер бойынша Ұ лттық банкке берешек; облигациялар жә не басқ а бағ алы қ ағ аздар шығ арумен ресімделген халық тан, шаруашылық жү ргізуші субъектілерден алынғ ан қ арыздар бойынша борыш.

Қ азақ станда оның дербес дамуының басынан ішкі мемлекеттік борыштың айрық ша нысандары болды:

• ауыл шаруашылығ ы ө німіне, жең іл ө неркә сіп ү шін шикізатка бағ алардағ ы айырманың орнын толтыру жә не ауыл шаруашылығ ы ө німіне сатып алу бағ аларына сараланғ ан ү стемақ ы тө леу бойынша бюджеттің шығ арылғ ан берешегі, бұ л бө лудің ә кімшілік ә дістері жағ дайларындағ ы бағ а сә йкессіздіктерінің нә тижесі болып табылады;

• банктердің несиелері бойынша су шаруашылығ ының ауыл шаруашылығ ы кә сіпорындары мен ұ йымдарының шығ арылғ ан берешегі - қ ырсыздық тың, кредиттеу қ ағ идаттарының жә не шаруашылық жү ргізудің шаруашылық есебінің бұ зылуының салдары;

• «директивалық кредиторлар» деп аталатындар нысанындағ ы, сондай-ақ ішкі республикалық есепке алу міндеттемелеріне қ ызмет кө рсету жә не ө теу бойынша кордаланғ ан берешек. Директивалық кредиттерді дағ дарыс жағ дайларында кә сіпорындар мен салаларғ а олардың шаруашылық қ ызметін қ олдап отыру ү шін Қ аржы министрлігінің кепілдігімен Ұ лттық банк беріп отырды. Ішкі республикалық есепке алу дебиторлық жә не кредиторлық берешектер бойынша кә сіпорындар мен ұ йымдардың ө зара борыштарын ө теу ү шін жү ргізілді. Дерективалық кредиттер мен ө зара есепке алуларды пайдаланудың нә тижелері бойынша жағ ымсыз салдарларына байланысты ішкі кредиттеудің бұ л нысандары мұ нан былай қ олданылмайды.

Мемлекеттік борышқ а қ ызмет кө рсету деп уақ ыттың белгілі бір кезең інде қ арыз алу шарттарынан туындайтын сыйақ ы, комиссиялық, айыппұ лдар жә не ө зге тө лемдердің жиынтық тө лемақ ыларын айтады.

Қ арызғ а қ ызмет кө рсету - бюджетті атқ ару жө ніндегі орталық уә кілетті органның немесе қ арыз алушының шоттарындағ ы қ арыздық қ аражаттарды пайдаланудың есебі бойынша банктің жә не қ арыз шарттарына сә йкес қ арыз алушының сыйақ ы, комиссиялық жә не ө зге тө лемдерін жү зеге асыру кызметі.

Борышты ө теу - қ арыз алушының қ арыздың алынғ ан сомасын кредиторлармен келісімшарттармен белгіленген тә ртіппен қ айтаруы, борыштың басқ а қ ұ рамды бө лігінің белгіленген тә ртібі мен міндеттемелердің орындауы. [3]

Сыртқ ы борыш - шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір кү нге, белгіленген мерзімде ө теуге жататын елдің қ аржылық міндеттемелерінің сомасы. Елдің сыртқ ы борышының болуы орынды ә лемдік практика болып саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы қ ауіпті бола бастайды. Мемлекеттік сыртқ ы қ арыз алу бойынша тартылатын қ аражаттардың кө лемі - елдің Ұ лттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің 50 пайызынан acпауы тиіс. Сыртқ ы қ арыздарды кө птен-кө п ауқ ымда тарту кредитор - елдерге экономикалық жә не саяси тә уелділікке ұ рындыруы мү мкін.

Мемлекеттік борыштың мө лшерін салыстырмалы сипаттау ү шін ә лемдік практикада

Мемлекеттік борыштың мө лшерін салыстырмалы сипаттау ү шін ә лемдік практикада Халық аралық қ айта қ ұ ру жә не даму банкі ұ сынғ ан арнаулы кө рсеткіштер пайдаланылады.

	Сыртқ ы борыштың салыстырмалы параметрлері
	тө мен берешек	баяу берешек	Жоғ ары берешек
1. Жалпы сыртқ ы борыштың ІЖӨ -ге қ атынасы (%-бен, фирмааралық берешекті қ оса)	48-ден азырақ	48-80	80-нен жоғ ары
2. Жалпы сыртқ ы борыштың тауарлар мен қ ызметтердің жылдық экспортына қ атынасы (%-бен, фирмааралық берешекті қ оса).	132-ден азырақ	132-220	220-дан жоғ ары
3. Жалпы сыртқ ы борыштың тауарлар мен қ ызметтердің экспортына қ атынасы (%-бен, фирмааралық берешекті шығ ара отырып).	18-ден азырақ	18-30	30-дан жоғ ары
4. Сыйақ ы тө лемдерінің тауарлар мен қ ызметтердің экспортына қ атынасы (%)	12-ден азырақ	12-20	20-ден жоғ ары

Ә лемдік практикада мемлекеттік борыштың мө лшерін салыстырмалы сипаттау ү шін арнайы кө рсеткіш - борышқ а қ ызмет кө рсету коэффициенті пайдаланылады. Ол борыштық тө лемдердің елдің валюталық тү сімдеріне қ атысы ретінде есептеп шығ арылады. Мұ ндай қ атынастың қ ауіпсіз дең гейі 25 пайыз болып саналады. Бірақ, Қ азақ стан борышының жоспарлы ө сіп отырғ анын, ал оның экспортының керісінше тө мендеп отырғ анын ескерсек экономикалық жағ дайдың нашарлауы мү мкін.

Елдің жиынтық сыртқ ы борышының едә уір бө лігін мемлекет кепілдендірмеген, жекеменшік секторының борышы, соның ішінде фирмааралық берешек алып отыр. Борыштың бұ л бө лігі несиелік капиталдың сыртқ ы рыноктарында экономикалық субъектілердің кредиттік ө зара қ атынастарының кең еюімен байланысты. Фирамааралық берешек Қ азақ станда жұ мыс істеп тұ рғ ан еншілес кә сіпорындарғ а шетелдік бас компаниялар мен фирмалар тарапынан берілген кредиттер бойынша ө зара қ атынастарды білдіреді. Бұ л тә різді берешекті ел экономикасы мен қ аржылары ү шін бейтарапты берешек деп санауғ а болмайды.

Жекеменшік сектордың сыртқ ы кредиттері валюта бағ амының ұ намсыз ауытқ уларын туғ ызады, монетарлық биліктердің ақ шалай-кредиттік саясатының таң дап алынғ ан бағ ыттарын жү ргізуде проблемаларды терең дете отырып, валюта рыногында қ алыптасқ ан тепе-тең дікті бұ зуы мү мкін, ақ ша айналысының тұ рақ тылығ ына ә сер етеді. Егер фирмааралық берешек ү лкен кө лемдерге жетсе немесе пайыздардын жоғ ары мө лшерлемелерімен ресімделсе, онда шығ ындарғ а кіріктіріле отырып, салық тық тө лемдердің азаюына соқ тыра отырып, салық тық шегерімнің мө лшерін кө теріп жібереді.

Сыртқ ы борыштың болуы жасалынғ ан ө німнің бір бө лігін елден тыс жерге берудің қ ажеттігін білдіреді. Мемлекеттік борыш бойынша пайыздық тө лемдердің тез ө су ү рдісі бар. Мұ ндай тө лемақ ылар болашақ экономикалық дамуды тежейді жә не реципиент-ел бюджетінің тапшылығ ын ұ лғ айтады.

Сыртқ ы борыштың ө суі сонымен қ атар реципиент-елдің халық аралық абыройын тө мендетеді жә не ел ү кіметінің саясатына халық тың сенімін кетіреді.

Ірі жә не созылмалы тапшылық тардың жә не мемлекеттік борыштың болуының келең сіз зардаптары микроэкономикалық тұ рақ тылық тың бұ зылуымен бірігеді.

Инвестициялардың «ығ ыстыру ә серінен» басқ а, мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар бойынша пайыздың жоғ ары дең гейі шетел капиталын тартады, бірақ қ аражаттардың мұ ндай ағ ыны сыртқ ы борыштың ө суін білдіреді. Шетел инвестицияларын отандық бағ алы қ ағ аздарғ а жұ мсаудың артық шылығ ы Ұ лттық валютағ а сұ ранымды арттырады жә не халық аралық валюта рыногында оның бағ амының ө суін тудырады.

Ә лемдік статистикағ а сү йенсек, сыртқ ы қ арыз бойынша 200 мемлекеттің алдың ғ ы қ атарына АҚ Ш (17 трлн доллардан аса), Еуропалық одақ (13 трлн АҚ Ш долларынан аса), Ұ лыбритания (9 трлн АҚ Ш долларынан аса), Германия, Франция, Жапония, Нидерланды, Испания, Италия жә не Люксембург кіреді. Алпауыт жеті дамығ ан мемлекеттердің осы тізімде болуы сыртқ ы қ арыздың тек кері кө рсеткіш еместігін дә лелдейді. Қ азақ стан бұ л тізімде отыз бесінші орында, 155 239 млн АҚ Ш доллары кө лемінде кө рсетілген. Мемлекеттік қ арыздың Жалпы Ішкі Ө німге қ атынасы сипатында қ арастыратын болсақ ХВҚ -ның (Халық аралық Валюталық Қ ор) 2016 жылғ ы 12 сә уірдегі берген ақ парты бойынша алдың ғ ы орында Жапония, Греция, Ливан, Италия мен Португалия тұ р. ЖІӨ -не қ атынасы бойынша 248, 1 пайызды қ ұ рап Жапония алғ а шық қ ан.

Алайда сыртқ ы қ арызы бойынша алдың ғ ы қ атарлы елдер ЖІӨ кө рсеткіші бойынша іріктелген тізімде де алдың ғ ы қ атарғ а шығ ады. Бұ л мемлекет қ арызының кө леміне қ арамастан, оны ө тей алу қ абілеттігінің болуы мемлекет экономикасы, қ аржылық жай-кү йіне байланысты екендігін дә лелдейді. Мемлекеттік кредиттің жү йелі ұ йымдастырылуы сыртқ ы жә не ішкі қ арыздың баланстық кө рсеткіштерімен сайма-сай келуіне ық палын тигізеді. 2016 жылдың қ орытындысы бойынша шетел валютасында елімізге 136, 3 млрд АҚ Ш доллары тартылса, ұ лттық валютамен тек 4, 4 млрд АҚ Ш доллары тартылғ ан.

Сыртқ ы экономикалық қ атынастардың дамуы нә тижесінде халық аралық валюталық -кредиттік ұ йымдар: Халық аралық Валюталық Қ ор, Халық аралық Даму мен Қ айта даму Банкі, Даму Ассоциациясының Халық аралық банкі, Халыаралық Қ аржылық корпорация, Инвестиция Кепілінің Кө псалалы Агенттігі, Еуропалық Даму Банкі жә не т. б. дамыды. Кредит субъектісі ретінде уә кілетті орган жү зіндегі мемлекеттер жауап береді. Ө з мазмұ ны бойынша, халық аралық кредит дамушы мемлекеттердің экономикалық қ алпын дамыту мен ілгері қ озғ алуына септітігін тигізуші болып қ абылданады. Қ азақ станның ХВҚ -на қ арызы 7, 2 млрд АҚ Ш долларын қ ұ раса, Нидерланды мемлекетіне сыртқ ы қ арыздың ү штен бір бө лігі, Ұ лыбританияғ а 12%-ы тиесілі, ал Қ ытай еліне сыртқ ы қ арызының 9% ү лесі кө лемінде қ арыз екендігі мә лім.

Мемлекеттік борышты басқ арудың ә лемдік практикасы сонымен бірге мынадай ә дістерді қ арастырады: қ айта қ аржыландыру, жаң ғ ырту, мерзімді ұ зарту, сә йкестендіру, кемімелі арасалмақ бойынша облигацияларды айырбастау, қ арызды ө теудің мерзімін ұ зарту, мемлекеттік борыштан бас тарту.

Қ айта қ аржыландыру мемлекеттік берешекті жаң а қ арыз шығ ару есебінен ө теуді білдіреді. Бұ л ретте, бұ рын шығ арылғ ан қ арыздардың орнына бірдей қ ұ ндық арасалмақ пен бағ амдық айырмашылық ты есепке алмай жаң а қ арыздың облигациялары беріледі.

Жаң ғ ырту деп бұ рын шығ арылғ ан қ арыздардың шарттарын табыстылығ ы бойынша аз жағ ынан да, кө п жағ ынан да ө згертуді айтады. Бірінші жағ дайда ү кімет борыш бойынша елеулі шығ ыстар кезінде, екіншісінде инфляцияның болуы кезінде немесе қ арыздық облигацияларды сатып алудағ ы халық тың мү дделігін кү шейту мақ сатымен істейді.

Мерзімді ұ зарту мерзімі бойынша қ арыздың бастапқ ы шарттарын оларды ұ зарту немесе қ ысқ артумен байланысты ө згерту болып табылады. Сә йкестендіру бірнеше қ арыздарды бір қ арызғ а біріктіруді білдіреді, бұ л мемлекеттік борышты басқ аруды оң айлатады.

Облигацияларды кемімелі арасалмақ бойынша айырбастау ұ лттық ақ ша бірлігінің дефляциясы жағ дайында жә не мемлекетке қ арыздар бойынша тым қ ымбат ақ шамен есептесу тиімсіз кезде жү ргізіледі.

Қ арыздарды ө теудің мерзімін ұ зарту мемлекеттің едә уір берешегі кезінде, сондай-ақ олармен байланысты болатын қ аржылық қ иыншылық тар кезінде қ олданылады, ү кімет қ арыздарды ө теудің жә не олар бойынша тө лемақ ының мерзімдерін кейінге қ алдыра тұ ру туралы мә лімдейді.

Мемлекеттік борышты тө леуден бас тарту (кү шін жою) елде саяси режім ауысымы жә не жаң а ү кіметтің бұ рынғ ы міндеттемелерді олардың заң сыздығ ы себепті орындауды мойындамауы кезінде болады. Бас тарту мемлекет банкроттығ ының салдарынан болуы мү мкін.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары:

1. Мемлекеттік бюджеттің ә леуметтік-экономикалық мә нін ашып берің дер

2. Мемлекеттің бюджет жү йесі дегеніміз не жә не оның қ ұ рамы немен анық талады?

3. Қ азақ станның республикалық бюджетінің кірістері мен шығ ыстарының қ ұ рамы мен қ ұ рылымын сипаттап берің дер.

5. Бюджет тапшылығ ын қ андай факторлар тудырады?

6. Мемлекеттік кредиттің экономикалық мә ні неде?

7. Мемлекеттік борыш қ алай тү зіледі? Оның ұ ғ ымын тұ жырымдаң дар.

8. Сыртқ ы мемлекеттік борыштың негізгі проблемаларын баяндап шығ ындар.

9. Қ азақ стандағ ы ішкі мемлекеттік борыштың негізгі нысандары қ андай?

10. Мемлекеттік борышты басқ ару дегеніміз не жә не оның негізгі ә дістері қ андай?

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі:

1. Қ азақ стан Республикасының Бюджет кодексі 4. 12. 2008 ж. (ө згертулер мен толық тыруларды қ оса алғ анда).

2. Ө мірбаев С. М., Ынтық баева С. Ж. Мемлекеттік бюджет: Оқ улық. Алматы: Дә уір, 2012. -640бет.

3. Кұ лпыбаев С. К., Интыкбаева С. Ж., Мельников В. Д. «Қ аржы». Оқ улық, Алматы: РПБК « Дә уір» 2011 ж.

4. " 2015 - 2017 жылдарғ а арналғ ан республикалық бюджет туралы" Қ азақ стан Республикасының Заң ы 2014 жылғ ы 28 қ арашадағ ы № 259-V Қ РЗ

5. Омирбаев С. М. , Интыкбева С. Ж., Адамбекова А. А., Парманова Р. С Государственный бюджет: оқ улық. -Алматы: ТОО РПИК " Дә уір", 2011 ж-632 б.

6. " 2015 жылғ а арналғ ан экономикалық саясаттың негізгі бағ ыттары туралы" Қ Р Ү кіметінің жә не Ұ лттық Банктің мә лімдемесі // Қ Р Ү кіметінің ресми сайты

1. « Мемлекеттік бюджет » Ө мірбаев С. М., Интыкбаева С. Ж., Адамбекова А. А., Парманова Р. С. РГПИК «Дә уір», Алматы, 2012ж. 15-62, 485-548 беттер аралығ ында

http: //library. psu. kz/fulltext/buuk/b1499. pdf

2. Қ аржы [мә тін]: оқ улық / С. Қ ұ лпыбаев. - Алматы, Лекция материалдары

http: //pps. kainar-edu. kz/wp-content/uploads/2014/01/karjy. pdf

⇐ Предыдущая 12