Дагератыпная майстэрня 3 страница

– Ты глядзі, – сказаў Мсціслаў, – за гэткія ерэтычныя забабоны атрымаеце вы ад папа.

Ягоныя вочы смяяліся, і ў тон яму Андрэй сказаў:

– І няхай. Усё адно падаюць. Сачы, Алесь, можа, якога за хвост ухопіш.

– А ў яго хаданская мыза, – сказаў Мсцiслаў.

У Кандрата захадзілі жаўлакі на шчоках.

– Тады мы ўжо табе, Алеська, дапаможам. Ты яго толькi ў хмызы з Мсцiславам завалачы… каб начальства нас не бачыла. А там мы яго, каб вам рукi не пэцкаць, асвенцiм.

Зоры віселі над галавою. Прыціхлі дрэвы. З цвінтара спускалася рознакаляровая стужка людзей. Нібы з расплаўленага металу, цяклі і зіхацелі і пераліваліся рызы папоў. Ззяла на золаце крыжоў чырвонае зарыва ад соцень свечак. І над усім гэтым густа плыў бас дыякана:

– "Уваскрэсенне твае, Хрысце спасе, ангелi пяюць на небясех: i нас на зямлi спадобi чыстым сэрцам цябе славiцi".

Пад зоркамi мiж снежных бяроз, якiя сталi цяпер аранжавыя знiзу, плыло, агiнаючы царкву, шэсце: нiбы нехта павольна рассыпаў чырвоны мiгатлiвы жар.

Алесь зноў убачыў дзяўчыну ў сiняй з золатам хусце. Яна нiбы iмкнулася да агнёў, як сiнi i залаты сумны махаон. I раптам у яго адлягло ад сэрца: не магло здарыцца нiчога дрэннага, пакуль на зямлi iснавала надзея.

– Раўбічы, – голас Мсціслава ўпаў.

І адразу ўпала Алесева сэрца. Ён убачыў.

…Пан Яраш з Эвелiнай, Франсам, Стасем i Юллянам Раткевiчам iшлi паперадзе. Моцная Ярашава рука сцiскала свечку, змрочныя вочы глядзелi паўзверх галоў: ён, вiдавочна, думаў пра iншае. I такi ён быў моцны сярод гэтага натоўпу, i так клалiся на яго аблiчча i аблiччы суседзяў, на блiскучы жалезны бранзалет мяккае святло i змрок, што Алесь раптоўна здрыгануўся ад замiлавання да яго i да ўсёй гэтай сям'i.

Набліжалася Майка. Свечка ў тонкай руцэ злёгку нахілена – аплывае жаўтаваты воск. Вочы, як у бацькі, глядзяць паўзверх галоў, ці на белыя, як яе рукі, галіны бяроз, ці на агеньчыкі зор.

Маленькі рот зараз зусім не ганарысты, а добры і ласкавы.

"Майка. Майка. Майка".

Мінаюць. Зараз спыніць нязручна. Побач з ёю Стах. (Алесь не ведаў, што Стах узрадаваўся б.) Пераліваецца кранутая сям‑там срэбрам белая кашміровая сукня.

– Шэсце жон‑міраносіц, – сказаў ціха Кандрат.

І, забыўшыся, падтрымаў блюзнерства непапраўны Мсціслаў. Склаў бондачкай вусны і сказаў тонам старой ханжы‑дзеўкі:

– Лідуша надзела парфірную сукню і пайшла ў царкву… Меланхолія!

І, сустрэўшы вочы Алеся, раптам зніякавеў:

– О… даруй, мілы!

Андрэй моцна схапіў Кандрата за плячо і павёў трохі далей.

– Патаўпешка, – сінія Андрэевы вочы звузіліся. – Дурное сяло. Ты што, не бачыш?

Яны спыніліся наводдаль. Кандрат пад позіркам брата апусціў галаву.

– Бачу, – нечакана сур'ёзна, з горыччу сказаў ён. – Не падабаецца мне гэта. Улюбіўся як чорт у сухую грушу.

– Не твая справа, – ціха сказаў Андрэй.

І раптам Кандрат ударыў нагою бярозавы ствол:

– Чорт. Ну, будзе яна яшчэ здзекавацца – спалю Раўбічы… Корчака знайду, і разам спалім.

– Тфу, – сказаў Андрэй, – дурны ты.

– А што?

– Каб усе хаты дзяўчатам палілі, калі тыя здзекуюцца… Гэта ж страшна падумаць, што было б… Па ўсёй зямлі попел з ветрам гуляў бы.

…Шэсце тым часам трэці раз абыходзіла царкву. Жаўцелі бясконцыя агеньчыкі, ліліся парча і буркацель, звінелі галасы.

Вось ідзе пан Яраш. Ідуць іншыя. Але нашто глядзець на іх, калі вось плыве за імі… Трохі адстала ад усіх. Ідзе. Попельныя, з няўлоўным залацістым адценнем валасы. Пад матавай скурай на шчоках глыбінны празрысты румянец. Добры рот і вочы, якія глядзяць на бярозы, на шапкі граковых гнёздаў, на цёплыя льдзінкі зор.

Мсціслаў прымусіў Алеся адступіць са сцежкі, а сам зрабіў крок наперад.

– Міхаліна, хадзіце сюды.

Рука ў руцэ, некалькі непаразумелых крокаў па сцежцы… І вось яна ўжо тут, а Мсціслаў знік у натоўпе.

Яны стаялi i глядзелi адно на аднаго. Вычварна зламаныя бровы Майкi на хвiлiну вiнавата апусцiлiся.

І яшчэ – ён мог бы паклясціся – у гэтых вялізных вачах на хвіліну прамільгнула радасць, тая, якую не схаваеш, якой не падробіш.

– Майка, – сказаў ён, – Майка. – І дадаў, амаль уладна: – Калі можаш, вер мне.

Яна глядзела на яго змярцвелае аблічча і глыбокія вочы… Гэтыя вочы глядзелі так, што ў душы з'явілася падазрэнне, якое адразу перарасло ва ўпэўненасць: не вінаваты. Няўжо не вінаваты? Пэўна ж не вінаваты. Мсціслаў меў рацыю. Як яна магла нават падумаць, што ён мог быць вінаваты?! Найлепшы, чысты, сапраўдны, той, якога хацелася вечна бачыць, якому заўсёды хацелася пакласці на грудзі сваю галаву, забыцца, адчуць сябе слабай.

У гэты час ад бабінца даляцеў вокліч:

– Хрыстос васкрэсе із мертвых!..

І яшчэ. І яшчэ.

Яны не чулі. І толькі калі ўзляцелі ўгору галасы спевакоў – пад шаты голых бяроз, пад зоры, – яна зрабіла крок да яго.

Звінелі галасы.

Крок, крок. Яшчэ крок.

І ён ціха сказаў:

– Хрыстос васкрос, Майка.

І працягнуў да яе рукі.

Крок.

Iхнiя аблiччы раптам залiлiся вiнна‑чырвоным. Гэта вакол царквы i вакол цвiнтара адначасова запалiлi паходнi i бочкi са смалой, i недзе наводдаль ад царквы пачалi страляць са стрэльбаў: стары, паганскi яшчэ звычай.

Зарыва трапятала на іхніх абліччах.

Ён стаяў перад ёю, нібы юнак з вогненнай печы, і працягваў рукі.

У яе ўпала сэрца. Каб гневаўся, каб нават груба, па‑мужыцку ўдарыў яе – было б лягчэй.

Значыць, вінавата была яна. Без апраўдання.

Яна была не з тых, што даруюць сабе. Такога ўдарыць. Што толькі зрабіла?!

І раптам яе нібы азарыла страшным сполахам.

"Ну добра, былі першыя чуткі. Іх трэба было праверыць. Але тая, апошняя… Што ж было ў той плётцы? Чаму я разгневалася на яе, калі я сама ўвесь час, і ўдзень і ўначы, сама жадала гэтага і марыла аб гэтым.

Дрэнь. І з‑за гэтага ледзь не штурхнула на дуэль, забараніла сустрэчы, аддала яго абразам, зрабіла ворагамі яму брата і бацьку. Хлусіла сама сабе і спалохалася, калі… І потым яшчэ смела патрабаваць ад яго чагосьці.

І ўзрадавалася, калі новая хлусня нібыта апраўдвала мяне такую, якая я ёсць… "Здаў у арэнду…", "Ездзіў з другой…" Але тая паехала адсюль… Але я хіба не разарвала яго душу згодай на ганебныя заручыны?

Забіць сябе мала было за ўсё гэта. Але хіба заб'еш? Значыць, пакараць так, каб потым мучыцца і пабівацца ўсё астатняе жыццё".

Яна не думала, што гэта замучыць і яго. Жорсткая, паглыбленая ў сябе маладосць, якая толькі сабе не даруе нічога, кіравала ёю.

"Забіць. Страціць. Як? Аддаць сябе самаму нялюбаму, раджаць яму нялюбых дзяцей. Таму, кім пагарджаеш. Таму, хто, – а напэўна, напэўна ён, яна цяпер прадчувала гэта, – з варожасці да пана Юрася, да яго, Алеся, і склеіў тую брыду. Што ж гэта я нарабіла?!"

Усе гэтыя думкі прабеглі ў яе галаве за якую хвіліну. Ён усё яшчэ падымаў рукі, дагаворваючы свой сказ:

– …Майка.

Яна глядзела ў яго вочы і адчувала, што ў яе падгінаюцца калені ад цеплыні і жалю. Зрабіць яшчэ крок, і…

Гэта быў бы пацалунак. Простае "хрыстосаванне" для іншых. Але яна ведала, што гэта будзе для яе.

"Палон. Астацца вечна. Навекі прызнаць для сябе (бо ён не будзе ведаць) сваю подласць. Ведаць, што за скурай шчаслівай пані сядзіць распусная (так, распусная, бо такой аддаць сябе за такога – гэта распуста), разважлівая гaдзіна".

Яна магла жорстка асуджаць. Ён уздымаў рукі… Яна не магла… Яна ведала – не вытрымае.

– Не, – сказала яна. – Не. – І скончыла амаль бязгучна: – Гэтага не будзе.

І кінулася ў натоўп.

Ён апусціў рукі і павольна пайшоў да выхада. Свайго аблічча ён не бачыў і здзівіўся б, што Мсціслаў, праходзячы паўз братоў, якія гаварылі з Галінкай Кахно, паклаў руку на Кандратава плячо:

– Кандрат… Ану… Хутчэй.

Яны свідравалі натоўп за Алесем.

Загорскі, выбраўшыся на больш‑менш вольнае месца, спыніўся і кінуў апошні позірк на гурт людзей перад бабінцам.

Унь яны стаяць. Яраш са скобкай валасоў і жалезным бранзалетам, Юллян Раткевіч глядзіць на Майку і, здаецца, здагадваецца, што нешта адбылося, Франс. І яе аблічча, такое, што на хвіліну робіцца шкада.

Яму прыйшла ў галаву дурная думка.

Перад імі – між імі і Алесем – палалі паходні і бочкі са смалой. У Раўбіча былі шчыльна сціснутыя вусны. Рука з жалезным бранзалетам сціскала свячу. І ад зарыва падаў крывавы адбітак на цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думкай, змардаваны воблік.

Усе астатнія стаялі вакол яго цесна. Дурная думка… Стаяць… Скача зарыва… Як тыя паны, што пасля змовы Глінскага ішлі на плаху разам з сем'ямі, каб не засталося і роду.

…Франс азірнуўся на сястру і спалохаўся.

– Што з табою?

Ён абвёў вачыма натоўп, і яму здалося, што недзе за паходнямі мільгануў твар Алеся Загорскага. А можа, здалося?

І раптам ён са здзіўленнем падумаў, што побач з нянавісцю ў ім увесь час жыло нейкае цёплае пачуццё да Алеся. Адкуль?

…Алесь, сустрэўшыся на імгненне з вачыма Франса, уздыхнуў і апусціў вочы. Трэба было ісці. У адрозненне ад Франса ён зараз адчуваў только пагарду.

Ён папраставаў ад святла проста ў цемру алеі.

Адмовіць у прымірэнні. Няхай, калі не верыць. З гэтым можна прымірыцца. Хоць і цяжка, але можна. Не кахае – няхай. Няхай нават тое, што ўся сям'я пакрыўдзіла і крыўдзіць далей. Але адмовіць вялікай ноччу ў пацалунку?! Такое рабілі толькі, калі між людзьмі ляжала кроў сваяка, блізкага сваяка, або самага лепшага друга. Такое рабілі толькі даносчыку на сваіх або бацьказабойцу.

Адмовіць у пацалунку ў вялікую ноч – такога не бывала. І ён вырашыў маўчаць. Яна, вядома, была ў бяспецы. І менавіта таму плаціць давялося б двум: Раўбічу і Франсу.

Канечне, ім. Бо Загоршчына амаль нічым не рызыкуе. На ўсё сухадольнае наваколле ён, Алесь, найлепшы стралок сярод маладых.

Нават калі б няўдача. Дакончыў бы пан Юры, таксама лепшы.

Вядома, помста. Але нашто? Нашто, калі ўсе яны – рабы кодэкса гонару. Дурасць. І ён таксама дужа разумны, ледзь не зрабіў так, як нейкі там дурны дзедзіц.

…Яго дагналі суровыя Мсціслаў і Кандрат. Пайшлі побач.

Кандрат радаваўся, што ён адзін стаяў тварам да Міхаліны і Алеся, што Галінка і Андрэй не бачылі нічога. Мсціслаў радаваўся, што бачыў усю брыдкую і незразумелую сцэну адзін ён. І кожны з іх імкнуўся трымаць сябе натуральна.

Алесь скоса зірнуў на бесклапотныя абліччы сяброў.

– Ану іх, абрыдла, – сказаў Кандрат.

– Папоўская дзікасць, – азваўся Мсціслаў. – Толькі і добрага, што паскі. Давайце, хлопцы, паспрабуем напіцца.

– Чаму не, – сказаў Алесь.

Здаецца, не бачылі. І гэта добра.

Ён ішоў і бачыў людзей. Мужыка, што стаяў як перад плахай, дзяўчыну ў сіняй з золатам хустцы, бабу ў намітцы, якая па дурасці і цямноце падпявае пеўчым замест "І сушчым ва грабех жывот дараваў" – "і сухі верабей заплот паламаў", – усё гэтае мора, якое звалася яго народам.

…Сябры селі на коней. Мсціслаў кінуў Кандрату павады заводнага каня.

Кандрат узвіўся ў сядло апошні, і, калі паглядзеў на занадта простую постаць дзядзькавага брата, рукі ў яго самі сціснуліся на павадах: "Д‑добра".

З месца ўзялі ўгалоп. Проста ў ноч, пад зоры…

…Яны не бачылі сумятні, якая раптам пачалася сярод натоўпу, калі людзі сталі заходзіць у царкву.

Міхаліна Раўбіч упала непрытомная.

Палала смала. І проста пад высокія зоры ўзляталі галасы. Пяялі канон Дамаскіна "Уваскрэсення дзень".

…Коні ляцелі ў ноч.

У гэту ноч сябры вельмі моцна выпілі ў самай захудалай, самай беднай прыдарожнай карчме… А раніцай пан Яраш, давёўшы, урэшце, дачку да памяці распытаўшы яе, якая была прычына млосці, пахаладзеў ад думкі, што на родзе цяпер можна ставіць крыж.

– Ты разумееш, што ты нарабіла? Нават ворагу… Гэта толькі абрад, дзяўчо ты!

Яна не сказала больш ніводнага слова. Два дні Раўбічы чакалі. Пасыльны з Загоршчыны так і не з'явіўся. Выкліку на дуэль не было.

І тады пан Яраш і Франс расцанілі гэта як "помсту пагардай" з боку Загорскіх і тое, што Алесь сапраўды быў вінаваты. Правіна не напалохала іх. Помста пагардай – вельмі. Ім трэба было маўчаць аб гэтым. Толькі ім двом, якія ведалі.

Прымірэнне было ўжо немагчымае. На землях, якія ляжалі побач, на водах, якія плылі побач, сядзелі цяпер смяротныя, непрымірымыя ворагі.

На радаўніцу ўсе ў наваколлі даведаліся, што Міхаліна Раўбіч заручылася з графам Іллёй Хаданскім.

Нiхто не ведаў, што, вырашыўшы да канца зняважыць сябе, Мiхалiна назнарок дазваляе сабе не вельмi – а лепей сказаць – зусiм невысакародныя выхадкi, знаходзячы нават у гэтым нейкую помслiвую асалоду. Таму бадай што ўсе здзiўлялiся з яе дзiўных учынкаў, якiх нельга было нi зразумець, нi растлумачыць.

Яна напрыклад, запрасiла Мсцiслава на заручыны:

– Будзеце трымаць корд жаніха, – ласкава схіліла галаву. – Або мой шлейф. І ў тым і ў другім выпадку – сябра дому… Назаўсёды… І потым, я ведаю, што лепшага сведкі такой важнай для мяне падзеі не будзе. Ён паўсюль будзе расказваць пра яе праўдзіва… поўна… цікава.

Мсцiслаў глядзеў на прыўзняты ражок прыгожых вуснаў, на нявiнныя вочы, на ўвесь воблiк гэтай дзяўчыны, i яму рабiлася страшна, што ён мог быць закаханы ў такую.

Ён, аднак, не даў зразумець сваіх пачуццяў. Схіліўся залацістай галавою і ветліва сказаў:

– Я ў такіх справах вам не сябра, Міхаліна Яраслаўна.

Назваў па бацьку, чаго Прыдняпроўе бадай не ведала. І ў голасе было такое прыхаванае глыбокае асуджэнне, што Майка апусціла вейкі. А таксама быў закаханы…

– Прыемна хаця, што ў вас засталіся сякія‑такія рэшткі сораму за зробленае, – сказаў Мсціслаў. – Мяркую, яны вам яшчэ спатрэбяцца. Як і рэшткі пакут сумлення.

Яна ўскінула бровы. Спалохана.

– Хаця ад душы спадзяюся, што справа не зойдзе так далёка. Няма з‑за чаго.

Пасля гэтай размовы Міхаліна раптам, упершыню за ўсе тыдні, падумала пра Алеся. Да гэтага яна карала і мучыла сябе, не думаючы пра іншых.

І толькі тут яна ўпершыню падумала, як жыць яму.

Алесь жыў. Іншым здавалася, нават спакойна. Ва ўсякім разе, замест прадчування страшнага прыйшоў спакой.

Спакойна распараджаўся ў дзедавых збожжавых магазiнах, рыхтаваў коней на буславiцкi "бяссенны" кiрмаш[13]. Даводзiлася шмат выбракоўваць, бо аконамы намагалiся сапхнуць розную здыхляцiну.

Унук працаваў да знясiлення, i пан Данiла радаваўся: менш дрэнных думак палезе ў галаву, i калi ўжо будзе тужыць, то ад сапраўднай тугi. I ўсё ж спакой Алеся палохаў яго.

Прыязджаў чырвоны ад ранняга загару, такі брудны, што ў каменнай ванне тройчы даводзілася мяняць ваду, еў што трапіцца і потым увесь вечар сядзеў ля агню, перакідваючыся з дзедам нязначнымі сказамі.

Еўфрасiння Глебавiчна бачыла крывую ўсмешку, якая з'яўлялася на ягоных вуснах, калi глядзеў на жанчын. Больш маўчала, але крадком вызвалiла ад усякай работы двух хлопцаў, каб начамi дзяжурылi ля Алесевай спальнi: "А раптам нешта зробiць з сабою, галубчык".

Уставаў ён у тры гадзіны ночы, сядаў у ледзяную ванну, еў з людзьмі густа пасоленую бульбу з кіслым малаком і, не чакаючы кашы з баранінай, выязджаў на Касюньцы з двара.

Вежу падабаўся шчэпiсты, гаспадарскi i ўсё ж ва ўсiм добры ўнукаў розум. А каб i не падабаўся, ён згадзiўся б з усiм, што б той нi прапанаваў, з усякiм, нават самым бязглуздым учынкам, з усякай, нават самай недарэчнай прапановай.

Усё б раздаў, абы стаў ён здаровы i спакойны.

Пан Даніла здзіўляўся з самога сябе. Трыццаць восем год жыў у самоце, нічога не патрабуючы ад жыцця. Так, паблажлівы ад разумення людзей і велічы стары цынік і іраніст. Валтузяцца недзе наводдаль мурашкі – хай сабе валтузяцца. Мурашнік робяць, гліцу цягаюць – вельмі цікава.

I раптам з'явiўся камячок плоцi, уладна ўзяў, запаланiў, прымусiў любiць нявестку, цiкавiцца сынам, сустракацца з гэтымi самымi мурашкамi, лезцi ў шумлiвае, утомнае жыццё, пакутаваць i радавацца.

"Хто ён? Што мне ў ім, калі мне вось‑вось ляж ды здохні, а за чорнай рысай – яма?

Але вось вырас, стаў гожы і моцны, і няўдала пакахаў. І так баліць за яго сэрца, як ніколі не балела за сябе.

Ды гэтага мала. Ну вырас, ну, вядома, зусім іншы, чым людзі майго пакалення. Ну і пакінь ты мяне ў спакоі такога, які я ёсць. Не, вучыць. З зямлёю не так, з людзьмі не так, з радзімай не так.

Мала яму, што я па прыроджанай ляноце гавару па‑мужыцку. Не, падавай яму самасвядомасць таго, хто я такі і хто ён такі, якая прычына агульнай абыякавасці, і чаму нам у Крыме морду набілі, і чаму таго хахла, што вершы пісаў, загналі туды, дзе бабы бялізну на вясёлку сушыцца вешаюць.

Ну што мне было б раней у тым хахле? Пашкадаваў бы трохi – i ўсё. Не, вучыць. Маўляў, свой чалавек, без кампрамiсаў".

Цяпер Вежа дрыжаў за ўнука. Здаецца, гаспадарыць, гойсае, сварыцца, а вочы пустыя.

– Ды ў чым справа, пане?

– Ён што вам падсунуў? І дзе вашы вочы былі? Яны тоўстыя, але ж гэта сяменнікі, пераспелыя. Яны як вата. Набрыняе вадой, падгніе. Ён каго падмануць надумаў? Якія бярвенні патрэбны, ану?

Аконам муляецца. Мужыкі з прыхаванымі ўсмешачкамі назіраюць за галавамыйкай.

– З зімы…

– Што з зімы?

– З вясны, то бок…

– Што?

– Перацягваюць жывое дрэва тростам туга, каб за лета яно… мацнейшае…

– Чаму?

– Смалой набрыняе… А ўзімку секчы.

– Вось. Смалой набрыняе. Жоўтае, аж звініць. Не гніе… Вось якія бярвенні падай. А ў Мухі спытай, колькі ён на гэтых сяменніках куртажу ў кішэнь паклаў? Не спытаеш – сам спытаю.

Голас як нежывы. Аконаму ад гэтага нават страшней. А Вежы страшней за аконама.

I ўсё ж Вежа нiкому не выдаў бы сваёй боязнi i сваiх думак. Глебавiчна паспрабавала была папiкнуць "за чэрствасць" – абарваў.

Не ведаў аб тым i сам Алесь, не ведалi сын з нявесткай, не ведалi суседзi. Вежа баранiў сваю таямнiцу, маўчаў аб ёй, як маўчаць аб ганебнай хваробе.

Калi хто‑небудзь добразычлiвы пытаў, як з унукам, пан Данiла адказваў са звычанай iранiчнай усмешкай, ад якой некаторых аж вадун вадзiў:

– Думаў ажаніцца, ды агойтаўся.

Часам і пры ўнуку.

Толькi аднойчы яны пасварылiся.

Быў май. Дрэвы апрануліся ўжо ў маладую клейкую лістоту, і стогадовы каштан ля тэрасы выкінуў да неба тысячы белых конусаў‑свечак. Нібыта кадзіў і дзякаваў небу за цёплыя дні. Ночы былі яшчэ, аднак, халаднаватыя, а вада ў Вежавых ставах зусім ледзяная. Ставы амаль не зарасталі: моцныя крыніцы білі з дна.

Дзед і ўнук сядзелі на тэрасе. З нетраў веяла бальзамічным водарам маладой лістоты, вільгаццю ад ставоў і з Дняпра, чыстатой прыбранай, затравелай ужо зямлі.

Салаўі барабанілі, звінелі і цмокалі так, што здавалася, на зямлі існуюць толькі яны.

– Ягайла, – раптам сказаў дзед.

Унук страпянуўся.

– Што Ягайла?

– Ягайла любіў слухаць салаўёў. Ажаніўся ён з Ядвігаю, прадаў Беларусь з Літвою, права першарод‑ства – за бабу. Тыя, пры жончыным двары, былі шмат танчэйшыя, цывілізаваныя. Пасмейваліся з яго цішком: варвар, мядзведзяў яму душыць, на кані гойсаць ды мядзведжую шынку рукамі есці. А гэты варвар, што каня спыняў на поўным скаку, пойдзе ў сад ды саловак слухае, а ў самога слёзы на вачах… То хто, я пытаюся, тут варвар?

Звінелі салаўі.

– І што такое наогул жанчына, шлюб без роўнасці, сяброўства? Так, баба.

С саксонским герцогом в карете золотой

Промчалась Помпадур, блистая красотой.

Фелон сказал, чету окинув взглядом:

"Вот королевский меч, а вот ножны с ним рядом".

Ці варта дзеля такога нешта траціць з жыцця? Нават самую крыху? Нічога.

– Вершамі загаварылі, дзеду, – сказаў Алесь. – Гэта што, намёк?

Вежа здзівіўся. І сапраўды атрымаўся намёк.

– Я не хацеў. Але, калі ўжо так выйшла… Не выношу я ў мужчынах бабства… Калі ў іх вяселле?

– Не цікавіўся. Хіба я даў нейкую падставу шкадаваць мяне? Прасіў спачування?

– Не, – сказаў дзед. – Але выгляд у цябе часам такі.

– За выгляд не адказваюць, дзеду.

– А мне ўспамінаецца Халімон Кірдун. Яму б жонцы даць добра ў косці, каб хвастом перад чужымі не круціла. А ён усё шкадуе. А тая яго за гэта святым ды добрым лічыць, а павагі ані на шэлег. "Бяжыць гайня – пабягу і я". А назаўтра ідзе карову даіць, а Кірдун за ёю, трымаць каровін хвост, каб часам не сцябнула…

– Што мне загадеце зрабіць? – пачаў злавацца Алесь.

– Ажаніўся б з Ядвінькай Клейнай. Кахае цябе. Гожая. І роду добрага.

– Я пайду, – сказаў Алесь.

Пайшоў у сад.

Ад салаўінага бою прабіраў аж да самага сэрца мяккі халадок захаплення. Мокрая ляшчына цягнула шырокія лапы на сцежку. Дрэвы стаялі не варушачыся, раскашаваліся.

З патаемных нетраў – нібы пяшчотны востры струменьчык – далятаў часам гаркаваты пах ландышаў.

І, схаваўшыся яшчэ лепей за ландышы, крычыў аднекуль з яроў і хмызавых нетраў ніколі нікім не бачаны таямнічы, як хохлік, ляляк. Крычаў гартанна, страсна, захлынаючыся:

– Ма‑уа, ма‑уа, люа‑ля, люа‑ля!

Часам ён з незразумелых слоў збіваўся на зусім чалавечыя:

– Лiу‑блю‑лiу‑блю!

Але ўсё заглушаў, поўніў, пранікаў салаўіны гром. Салаўі былі і тут, ля ставоў. І нават з‑за Дняпра, не менш як за дзве вярсты адсюль.

Ён выбраўся да става мокры, аглушаны. Яго ледзь не хістала ад магутнага, спеўнага, пераможнага трыумфавання жыцця, якое царавала над усім, што дыхала і жыло вакол.

Стаў цьмяна зіхацеў, як луска. Над ім звісала адным бокам вялізная блізкая хмара – запаветны, не менш як шасцісотгадовы, дуб.

Хлопец прыхіліўся да шурпатага ствала і задумаўся. Вакол было добра. Вакол было так добра, што ніякі чараўнік не прыдумаў бы лепей. І яшчэ нават самы злосны вядзьмак не прыдумаў бы нічога горшага за гэта. Такі ва ўсім гэтым быў нялюдскі здзек.

Не было яе. Каб яна была – здзеку не было б. Была б тады зямля, і ставы, і салаўіны гром.

Якая ж гэта дробная лухта разбурыла ўсё гэта? Як можна было хлусіць, калі на свеце ёсць салаўі?! Як можна было хлусіць і, галоўнае, верыць хлусні, калі яны тут, побач?!

Ён пачаў успамінаць яе аблічча. Яна ўзрадавалася спачатку там, ля царквы, у гэтым не магло быць сумнення. Але чаго яна потым спалохалася? Так спалохалася, што нават аблічча стала шэрае? І нашто яна так зрабіла, што вось ён зараз адчувае ўсю гэтую дзівосную прыгажосць як здзек.

Аднекуль з глыбiнi iстоты наплыла, затапiла ўсё ярасць. Ён ненавiдзеў цяпер самi ўспамiны.

Дарэмна ён дараваў абразу.

Месца сустрэчы можна было б прызначыць на азярышчанскіх паплавах, трохі далей таго месца, дзе яны на начлезе стрэліся з Войнам. Пісталетны стрэл быў бы чуцен… Раніца… Раса. Не больш за пятнаццаць крокаў…

Раўбіч стаіць на бар'еры… Секунданты… У руцэ з бранзалетам апушчаны пісталет… Трэба ўзняць свой… Ага, ён прыкрыўся рукой… Цудоўна! Меціць трэба трохі ніжэй бранзалета. Калі аддача будзе меншая, чым звычайна, – рана ў сонечнае спляценне…

А потым Франс. Гэты з‑за фатаўства закрывацца не будзе. Тут прасцей. Проста ў гэты высокі бледны лоб. Проста туды. І тады ўжо, калі ўпадзе і будзеш ведаць, што яго павязуць, а праз вадамоіны панясуць на руках – тады пісталет сабе да сэрца і адным разам, з поціскам, з асалодаю…

Алесь апрытомнеў і спалохаўся. Што гэта было? Вар'яцтва пачыналася? У васемнаццаць? Няма чаго казаць, добра… Ён паспешліва скінуў куртку, чаравікі, нагавіцы, сарочку, падскочыў і, ухапіўшыся за сук, ускінуў на яго цела.

Таўшчэразны сук цягнуўся над самай вадою. Дуб нібы выцягнуў адну руку, каб вечна лавіць ёю месячнае і сонечнае святло.

Алесь ішоў, моцна ставячы ногі. Сук неўзабаве патанчэў і пачаў спружыніць пад нагамі, даводзілася балансаваць. Ён пайшоў, пакуль было магчыма, і стаў ледзь не на самым канцы галіны, астываючы пад ветрыкам.

Яму здаўся шолах i нейкi прыглушаны гук на беразе. Азiрнуўся – цемра. Нiкога.

І тады ён застыў, прыціснуўшы рукі да цела і ўскінуўшы аблічча ўгору. Пад нагамі пагойдваўся сук. Проста ў вочы свяцілі зоры.

Ён апусціў вочы – пад нагамі таксама не было нічога, акрамя зор. Глыбокая сіняя чаша, поўная зор.

Нiбы вiсiш у цэнтры бясконцага сiняга шара. Зоры пад нагамi. Зоры над галавой.

Закiнуўшы за галаву рукi, ён доўга стаяў так, пагойдваючыся ў зорнай бяздонi.

Галiна пагойдвалася. А ён быў мiж небам i зямлёй. I зоры былi вакол.

Потым ён разбіў сінюю чашу пад нагамі. І спалоханыя зоры пабеглі да берагоў.

I ён плыў у сцюдзёнай вадзе, пакуль хапала паветра. Бачыў у глыбокiм паўзмроку карчы, пасмы маладых водарасляў i яшчэ штосьцi, што стаяла нерухома ў прадоннi, нiбы бярвенца, якое затанула, але так i не дайшло да дна.

Адно… А унь другое… А там далей трэцяе.

Гэта спалі, таксама між сваімі "небам і зямлёй", шчупакі.

…Апрануўшыся, ён лёг на спiну i стаў глядзець на цёмную хмару дуба i яшчэ на зоры. Было вельмi холадна, але ён не адчуваў холаду.

Нечыя рука лягла на яго плячо. Яму не хацелася паварочваць галавы, і тады тая самая рука, дзівосна прахалодная, але цёплая ўнутранай цеплынёй, узяла яго за падбароддзе і адхіліла яго вочы ад зор.

Ён убачыў цёмную сукню, карункавую мантылью, накінутую на галаву.

У цемры невыразна бялела аблiчча. Яно схiлiлася да яго.

– Што з вамі?

Бадай што толькі па голасу Алесь пазнаў у гэтым цені Гелену Карыцкую.

– Вы?

– Але, – усміхнулася яна. – А вы як тут?

Замест адказу ён пацiснуў плячыма.

– "А ноч ідзе, і коцяцца сузор'і", – ціха сказаў ён.

Яна глядзела на яго ўважліва, занадта ўважліва. У цемры бялела аблічча. Як туман.

– Устаньце.

– Iдзiце, – амаль папрасiў ён. – Я яшчэ трохi астануся.

– Калі ласка, – сказала яна. – І мне і вам будзе не так самотна ісці да палаца.

Ён уздыхнуў і ўстаў.

Яны пайшлi па алеi. На няроўным адхоне яна пахiснулася, вiдаць, ступiўшы на камень.

– Я магу прапанаваць вам руку?

Яны мала гаварылі за апошні час. Неяк спачатку гімназія, а потым гаспадарчыя клопаты аддалілі Алеся. Дый яна трымалася наводдаль, нават калі Алесь наладжваў для актораў гулянкі. Амаль не прыходзіла. Вежа прыбавіў ёй пенсіі, плаціў цяпер сто рублёў, абы не перавабілі ў губернскі тэатр.

Вось хіба што сумнавата было. Праўда, цяпер з'язджаліся на спектаклі з усёй губерні, але самі спектаклі былі цяпер радзей. Дзед наняў па Алесевай просьбе балетмайстра, настаўніка спеваў і яшчэ пастаноўшчыка, ён жа – настаўнік французскай і італьянскай. Яна аднойчы спытала ў Алеся пры сустрэчы:

– Як вы гэтага дабiлiся?

– Гм, – сказаў Алесь, – проста сказаў, што нікога не здзівіць тэатр‑катарга, як у Юсупава. І што калі ўжо тэатр, то трэба зрабіць лепшы, чым у Шарамецева.

Часам яны сустракаліся на рэпетыцыях або на разборах пастановак. Не вельмі часта. Алесь быў не тым заняты.

…Яны ішлі алеяй і маўчалі. Калі б нехта зірнуў на іх збоку, ён бы падумаў, што гэта дзівосна добрая пара.

– Вам яшчэ не стала сумна тут? – урэшце спытаў ён.

– Чаму ж сумна, – схіліла яна галаву. – Няма часу. Вы ведаеце, я ўжо нядрэнна гавару па‑французку і па‑італьянску…

– Мне здавалася, вы заўсёды ведалi iх.

– Дзіўна, нешта нібы трымае мяне тут, не дае пайсці. Нешта няскончанае.

Вакол булькалі галасамі хмызы. Кожны па‑свойму. Дальнія і блізкія спевы зліваліся ў адну магутную і высокую, аж да неба, мелодыю.

– Чаму вы падышлі да мяне?

– Хіба можна пакінуць другога ў такім халодным свеце?

Мокрыя лапы ляшчыны. Гаркаваты пах ландышаў.

– Ведаеце, аб чым я падумаў на гэтай галіне? Я падумаў, што няма на свеце больш самотнай істоты, чым чалавек.

– Як рана гэта прыйшло вам у галаву…

Маўчала цяпер яна. Таму што ўсё ведала.

З самага пачатку яна з трывогай сачыла ад алеі, як ён ішоў па разгаліне, злёгку пагойдваючыся над вадой.

Ноч пакінула замест яго постаці толькі цень, узнесены ў неба. І ва ўсім гэтым была такая адзінота, такая бязмерная адчужанасць дасканалага, што яна зразумела ўсё. І дробныя былі перад гэтым усе правілы.

Гелена сапраўды не падышла б, каб ён не лёг на траву. Але гэты звычайны, чалавечы рух напомніў ёй, што гэта юнак, маладзейшы за яе на сем год.

…Калі яны падышлі да палаца, было позна. Нідзе ані агеньчыка. Каскады выключаны, акрамя "Пераможанага Левіяфана", і поўную цішыню парушаў толькі яго шолах ды яшчэ салаўіны харал.

– Бывайце, – сказаў ён, як другу, па‑англійску працягнуўшы руку, і асекся. Ён быў бадай спалоханы сваёй вольнасцю… Нібы той, іншай, падаў руку.

Але яна спакойна працягнула яму сваю, і ён адчуў дотык яе пальцаў.

– Бог мой, – сказала яна, – якiя халодныя рукi!

Яна глядзела на яго ўважліва. Вельмі ўважліва.

– Свет як здзек? – спытала яна.

– Падобна на тое.

– А хто казаў мне, што дзівы павінны заўсёды збывацца?

– Ну, – нявесела засмяяўся ён. – Не я. Нехта іншы. Нейкі адзінаццацігадовы хлапчук.

– Вы памятаеце, калі гэта было?

– Памятаю, – раптам успомніў ён.

– Ну вось…

Маўчанне.

– Ведаеце што, – голас яе сеў. – Не ідзіце нікуды. Калі вам не будзе сумна са мною – зайдзіце. Я запалю агонь… Нельга аднаму блукаць у такі холад.

⇐ Предыдущая 1 2 345 6 7 8 9 10 Следующая ⇒