Хужа ҡаҙағы

Хужа ҡ аҙ ағ ы

Хикә йә

Кү ҙ алдындағ ы томан таралғ ас, Мө ҙ ә рис ү ҙ енең ө ҫ тө нә эйелгә н ауыҙ -моронон битлек менә н ҡ аплағ ан аҡ ҡ алпаҡ лы кешене кү рҙ е. Лә кин уйҙ ары ҡ арашы артынан ө лгө рә алманы – хә теренә бер нә мә лә килмә не. Ә йтерһ ең, башындағ ы бар мә ғ лү мә тте юйып ташлағ андар.

Ҡ апыл тә ненә бер юлы мең энә ҡ аҙ алдымы ни! Ауыртыуҙ ан ың ғ ырашҡ анда “аҡ ҡ алпаҡ ”тың кемгә лер уның яраларын бә йлә ргә ҡ ушып:

– Йә шә йә сә кһ ең, һ алдат! Йә шә ргә тейешһ ең! – тигә нен ишетеп, ысынбарлыҡ ҡ а ә йлә неп ҡ айтты. Тимә к, ул госпиталдә... Яраланғ ан... Нисек булды һ уң ә ле ул?..

... Дивизия командирының бойороғ о буйынса уларҙ ың полкын Курск дуғ аһ ының ҡ ап уртаһ ындағ ы һ ыҙ атты һ аҡ ларғ а ебә рҙ елә р. Бындай кө слө ҡ аршылыҡ ты кө тмә гә н дошман утлы табағ а баҫ ҡ андай булды. Ү рле-ҡ ырлы һ икерә нлә п, ҡ улсаны йырырғ а маташты. Фашистар, ажарланып, Мө ҙ ә ристә р оборона тотҡ ан позицияларғ а ташланды. Уларҙ ың полкы Башҡ ортостанда тө ҙ ө лгә йне. Бына ә ле таң менә н кө нсығ ышҡ а ынтылғ ан немец илбаҫ арҙ арының юлына арҡ ыры торҙ олар. Яланды ҡ ап урталай киҫ еп һ ыҙ ылғ ан нығ ытмаларынан ут ямғ ыры яуҙ ырып ҡ аршыланылар ү ҙ ҙ ә рен.

Ә пехотаны эйә рткә н дошман танктары, иҙ ә н ярығ ынан сыҡ ҡ ан тараҡ андарҙ ай, уларғ а ҡ арай шыуышты ла шыуышты. Беҙ ҙ ең артиллерия ла кө слө яуап бирҙ е. Һ ауаны тө тө н солғ аны, тирә -йү н дары еҫ е менә н тулды. Ә йлә нә -тирә лә снаряд шартлауынан ҡ олаҡ тондо.

Тә ү ге һ ө жү мде уң ышлы кире ҡ аҡ тылар. Ике сә ғ ә т ү теү гә тағ ы алыш башланды. Мө ҙ ә ристең пулеметы сә ғ ә т кеү ек эшлә не: “Ты-ты-ты-ты... Ты-ты-ты... ” Унан саҡ ҡ ына уң дараҡ йә ш егет урын алғ айны. Дисктарын алмаштырғ анда ғ ына кү реп ҡ ала: мылтығ ынан дошман һ алдаттарын сү плә п маташа. Сираттағ ы тапҡ ыр ҡ айырылып ҡ араны ла ҡ атып ҡ алды. Окоп тө бө ндә ге тупраҡ ө йө мө ндә егеттең хә рә кә тһ еҙ ятыуын шә йлә не. Мө ҙ ә рис һ икереп тороп уғ а ташланғ айны ла, ү ҙ енә ҡ арай йү гергә н немецтарҙ ы кү реп, кире пулеметына йә беште: “Ты-ты-ты-ты... Ты-ты-ты... Мә, фашист, алҡ ымың а тығ ыл! ” Башҡ а бер нә мә не лә кү рмә не ул, хә лдә н тайғ ансы атты ла атты.

Ҡ апыл кө слө шартлау яң ғ ыраны. Кү ҙ алды ҡ араң ғ ыланып, Мө ҙ ә рис упҡ ынғ а осто... Ә ле бына ялан госпиталендә иҫ енә килде. Тә ненә ҡ аҙ алғ ан ярсыҡ тарҙ ы йә нен ө ҙ ә яҙ ып сү плә п алғ андан һ уң, йә рә хә ттә рен бә йлә п, артабан дауаланыу ө сө н уны тылғ а ебә рҙ елә р.

Курск эргә һ ендә ге утлы мә хшә рҙ ә н алып сыҡ ҡ ан байтаҡ яралыны Воронеж ҡ алаһ ындағ ы госпиталгә килтереп урынлаштырҙ ылар. Мө ҙ ә рискә операция артынан операция яһ анылар. Хатта, аяғ ың ды ҡ ырҡ мағ айы, тип ҡ урҡ ыттылар. Кө н тө ндө алмаштырҙ ы, тө н – кө ндө. Кө ҙ ү теп, ҡ ыш та етте.

Ауыртынып-һ ыҙ ланып хә рә кә тһ еҙ ятҡ ан һ алдат кү ң еленә н ө йө нә ашҡ ынды. Миһ ырбанлы шә фҡ ә т туташынан ғ аилә һ енә хат яҙ ҙ ырғ айны, бер аҙ ҙ ан Нә фисә һ енә н яуап алды. Унда ла ең ел тү гел. Ике баланың –Нә ғ име менә н Гө льямалының тамағ ын туйҙ ырыуҙ ы ла хә стә рлә ргә, колхоз эшенә лә ө лгө рө ргә, ү ҙ хужалығ ың ды ла ҡ арарғ а кә рә к. Кө ндә лек нормаң ды тултырмаһ аң, бер ус ондан йә ярманан да ҡ олаҡ ҡ ағ аһ ың. Ярай ҙ а Нә фисә һ е хә стә рлекле: кү ҙ терә п торғ ан һ ыйырҙ арын һ аҡ лап алып ҡ алғ ан. Аҡ ҡ отҡ аралыр балаларын.

Ҡ атынын бигерә к йә ллә п ҡ уйҙ ы Мө ҙ ә рис. Ауылдары янында бә лә кә й генә кирбес заводы бар – шунда эшлә ткә ндә р ү ҙ ен. Кө ҙ гө һ ыуыҡ та балсыҡ тапап иҙ еп, һ алҡ ын алдырҙ ым, ә лдә улыбыҙ ҡ ул араһ ына инде, тигә н. Хә ҙ ер бар йыуанысы ө йҙ ә н килгә н шул хаттарҙ а Мө ҙ ә ристең. Тик һ уң ғ ы арала кү ң еленә шик тө штө, эсен ҡ орт кимерә башланы. Инде оҙ аҡ ламай яҙ етә, кү гү лә нгә аяҡ баҫ алар, ғ аилә һ енә ең елерә к булыр тип ятҡ анда Нә фисә һ енә н шомло хә бә р алып ҡ уйҙ ы. Хат ҡ атынының исеменә н булһ а ла, ниң ә лер сит кеше ҡ улы менә н яҙ ылғ айны. Етмә һ ә: “Хә ҙ ер эшкә йө рө мә йем, ө йҙ ә генә ултырам”, – тиелгә н. Нимә йә шерә лә р унан? Ниң ә тураһ ын ә йтмә йҙ ә р? Башына ҡ ырҡ маһ а ҡ ырҡ уй ояланы. Шулай шө бһ ә лә неп ята торғ ас, йоҡ лап киткә нен дә һ иҙ мә й ҡ алғ ан. Тө шө ндә ул Нә фисә һ ен кү рҙ е. Тик ниң ә лер колхоз рә йесе Абдрахмандың ҡ атыны икә н тип. Ул яуызы тыштан ө й ишеге йә нә шә һ енә ҡ ағ ылғ ан ҡ аҙ аҡ ты һ урып алмаҡ сы итә, имеш. Ә Нә ғ име уның ҡ улына сат йә бешкә н... Манма тиргә батып, ҡ урҡ ып уянып киткә нендә янына шә фҡ ә т туташтары йыйылғ айны. Кү рше карауаттан берә ү шаяртып маташты:

– Нимә, атакағ а китеп бараһ ың мы, һ алдат?

Мө ҙ ә рис тө шө н нимә гә юрарғ а ла белмә не. Хә йер, ул Абдрахман ғ ү мер буйы уның Нә фисә һ енә ымһ ынып йә шә не. Ү ҙ ен тиң һ енмә й, ҡ ыҙ ҙ ың башҡ аны һ айлауын ауыр кисерҙ е. Ә йә штә р бығ а ә ллә ни ә һ ә миә т бирмә не. Киске уйында ауылдың иң шә п егете ауылдың иң матур ҡ ыҙ ының яулығ ын муйынына бә йлә п, парлашып бейергә тө шө п китерҙ ә р, донъяларын оноторҙ ар ине. Шулай ҙ а сос Мө ҙ ә рис кү ҙ ҡ ырыйы менә н Абдрахмандың бер яҡ ситтә уртын сә йнә п торғ анын кү реп, эстә н генә тантана итә.

Ә ле бө тә ирҙ ә р фронтта. Ә ул бронь менә н ауылда тороп ҡ алды. Хә ҙ ер, ана, ү ҙ е баш, ү ҙ е тү ш булып, ҡ уҡ райып йө рө п ята, ти. Бер хатында Нә фисә һ е: “Иллә ҡ отора Абдрахман. Һ алдаткаларҙ ы ыҙ алата. Сабир менә н дошман инелә р. Ә ле, уның һ уғ ышта булыуынан файҙ аланып, ғ аилә һ ен ҡ ырып һ алды. Бер ус ашлыҡ урлағ ан ҡ атынын тө рмә гә ебә рттерҙ е. Балаларын, башаҡ артынан барһ а – баҫ ыуҙ ан, утынғ а барһ а, урмандан ҡ ыуып ҡ айтарҙ ы. Ө сә ү һ е лә ҡ ышҡ ы сасҡ ау кө ндә яғ ылмағ ан ө йҙ ә аслыҡ тан ү леп ятҡ ан”, – тип яҙ ғ айны.

Ә ллә, ауырлыҡ тарҙ ан файҙ аланып, Нә фисә һ ен дә ү ҙ яғ ына ауҙ арғ анмы Абдрахман? Бә лки, ҡ атыны ла тормош бер аҙ ең елә йер, тип ө мө тлә нгә ндер. Тиккә генә “эшлә мә йем, ө йҙ ә ултырам” тимә гә ндер. Рә йес башы менә н бисә һ ен баҫ ыуғ а йә кирбес заводына ҡ ыуып сығ армаҫ бит?..

Башҡ а һ ыймаҫ лыҡ уйҙ ар яфаланы Мө ҙ ә ристе. Аяғ ына баҫ а алһ а, былай аптырап ятмаҫ, фронтта булһ а, ундай хә шә рә ткә бер патрон етер ине. Тамам тә ҡ ә те ҡ ороғ ас, эсен кимергә н ҡ орттан ҡ отолорғ а телә гә ндә й, уйын баяғ ы ҡ аҙ ауғ а кү серҙ е. Һ а-а-ай, бар ине йә ш, кү ң елле саҡ! Бына ү ҙ ҙ ә ренә яң ы ө й һ алалар. Нә фисә һ е менә н мү к тығ ырғ а килгә ндә р. Кө н эҫ е. Айранлы турһ ыҡ ты ҡ айҙ а ҡ уйырғ а ла белмә не Мө ҙ ә рис. Ары һ уғ ылды, бире һ уғ ылды ла, кә рә к-яраҡ араһ ынан ҙ ур тимер сө й алып, ишек эргә һ енә бү рә нә гә ҡ аҡ ты. Турһ ығ ын шунда элгә с, кү ң еле булып ҡ арап торҙ о. Шунан бирле ошонда йә кейемен, йә тө йө нсө к-маҙ арын ҡ уйыр булды.

Ҡ ыш уртаһ ында Мө ҙ ә ристе Һ арытауғ а кү серә беҙ тинелә р. Беҙ гә фронттан кү плә п ауыр яралыларҙ ы килтерә башланылар, урын етешмә й, тип аң латтылар. Һ ө йө нө п ҡ абул итте яң ылыҡ ты һ алдат. Һ арытау... Унан Башҡ ортостанғ а яҡ ын бит. Их, тиҙ ерә к һ ауыҡ һ асы. Рө хсә т итһ ә лә р, ҡ абат фронтҡ а китер алдынан ауылына һ уғ ылыр ине.

Иншалла, телә гә не юш килде. Һ арытауғ а кү сеп, ө с ай дауаланғ ас, аяҡ ҡ а баҫ ты. Алтын ҡ уллы табиптар ү ҙ аяғ ында атлап йө рө ү бә хетен бү лә к итте. Ҡ ырҡ абыҙ, тип ҡ урҡ ытҡ ан һ ү ҙ ҙ ә ре лә тормошҡ а ашманы. Сатанлап ҡ алды ҡ алыуын, ә ммә кү пте кү ргә н яугиргә уныһ ы бү стә к. Комиссия хә рби хеҙ мә ттә н бушатты, ауылына ҡ айта ул хә ҙ ер. Нисауа, һ уғ ыш бө тө ү гә табан бара, инде ҡ абаттан туйҙ ар гө рлә р, йорттар һ алыныр!

... Ө фө нө ң тимер юл вокзалына килеп тө шкә с тә йө рә генең ашҡ ыныуы баҫ ылманы. Май ҡ ояшы аҫ тында хуш еҫ таратып ултырғ ан муйыл, алмағ астар янынан урам буйлап ашығ ып атланы. Ҡ аршыһ ына килгә н һ ә р кешелә танышын эҙ лә не. Ҡ айҙ а ул! Берә ү ҙ ә осраманы. Уның ҡ арауы, барыһ ы ла уғ а ихтирам менә н ҡ арап, баш ҡ ағ ып иҫ ә нлә шеп ү тә ине. Йө ҙ ҙ ә р ҙ ә яҡ тыра тө шкә н, ни тиһ ә ң дә, һ уғ ыштың иң ауыр осоро уҙ ҙ ы. Совет ғ ә скә рҙ ә ре дошманды илдә н тотош ҡ ыуып сығ арҙ ы тиерлек. Бө гө н алыштар хатта Румынияның тө ньяғ ында тиерлек бара. “Ҡ ас, фашист! Инде туҡ тата алмаҫ һ ың беҙ ҙ екелә рҙ е. Теге саҡ Курск мә хшә ренә н йө ҙ ҙ ә н дү рт һ алдат ҡ ына иҫ ә н сыҡ ты, – шулар араһ ында Мө ҙ ә рис тә бар, – мә гә р ең елмә нелә р. Хә ҙ ер ҡ айтып, тылда ла тә ртип урынлаштырырбыҙ ”, – тип ярһ ып уйланы яугир.

Ҡ айҙ а йә йә ү, ҡ айҙ а юлда осрағ ан ылау-фә лә нгә ултырып, кискә генә район ү ҙ ә генә барып инде ул. Белештә рендә йоҡ лап сыҡ ты ла таң менә н ҡ абаланып ауылына йү нә лде. Бер-ике саҡ рымдай киткә ндер, ҡ аршыһ ына фронттан ҡ улын ө ҙ ҙ ө рө п ҡ айтҡ ан ауылдашы Сабир осраны. Йомош менә н райү ҙ ә ккә китеп барыуы икә н. Бик йылы иҫ ә нлә штелә р. Мө ҙ ә рис тел осонда ғ ына торғ ан һ орауын бирергә ашыҡ ты:

– Минекелә р... Минекелә р ни хә лдә?

Сабир ҡ арашын ситкә алды. Шулай ҙ а ө ндә шмә й боролоп китеү ҙ е ярамағ ан эш һ анап:

– Һ инекелә р иҫ ә н. Ҡ атының да, улың менә н ҡ ыҙ ың да... Ҡ алғ анын ү ҙ ең ҡ айтҡ ас белерһ ең, – тине лә юлын дауам итергә ашыҡ ты.

Ауылдашының һ уң ғ ы һ ү ҙ ҙ ә ре Мө ҙ ә рискә кү ҫ ә к менә н килтереп һ уҡ ҡ андай тә ьҫ ир итте. Тимә к... Тимә к, бушҡ а хафаланмағ ан. Ниҙ ер булғ ан! Тиҙ ерә к ҡ айтып етергә кә рә к! Шулай уйлап, тешен ҡ ыҫ ып шә п-шә п атлаһ а ла, тыуғ ан еренә яҡ ынайғ ан һ айын икелә неү е кө сә йә барҙ ы: “Һ иҙ емлә ү е дө рө ҫ кә сыҡ һ а, ни эшлә р һ уң? Дошманғ а ике уйлап тормай айбарланып ташланһ аң да, кешелә р араһ ына ҡ ылыс болғ ап барып инеп булмай бит. Ә ллә кире боролорғ амы? ” Юл ситендә бер аҙ ғ а ғ ына туҡ тап ҡ алды ул. Ниндә й ҡ арарғ а килергә... Шулай ауылын, йортон кү рмә й боролоп китерме? “Юҡ инде, ҡ айтып, бө тә һ ен дә ү ҙ кү ҙ ҙ ә рем менә н кү рмә йенсә... Мин бит һ алдат! Фашист менә н йө ҙ гә -йө ҙ осрашҡ анда ҡ урҡ мағ анды, ү ҙ ө йө мдә генә тә ртип урынлаштырырғ а хә лемдә н килер! “ – тип ү ҙ алдына һ ө йлә нә -һ ө йлә нә алғ а уҡ талды ул.

Бына Шайтан ү ренә лә етте. Унан ауылғ а ҡ ул һ уҙ ымы ғ ына ара ҡ ала. Ана, уның йорто! Ү рҙ е тө шө п, Татлы йылғ аһ ын аша сығ ыу менә н ихатахының кә ртә артына барып сығ асаҡ.

Мө ҙ ә рис ашҡ ыныуҙ ан йылғ алағ ы һ ыуҙ ың һ алҡ ынлығ ын да һ иҙ мә не. Малай саҡ тағ ылай шаптыр-шоптор кисеп сыҡ ты ла артҡ ы ҡ апҡ а тө бө нә боҫ то. Тауышланмаҫ ҡ а тырышып, ҡ апҡ а эсенә кү ҙ һ алды. Ҡ арашы иң тә ү ҙ ә асыҡ һ ауалағ ы усаҡ лыҡ ҡ а тө штө. Бә лә кә й мейес алдында уғ а арты менә н ҡ атыны баҫ ып тора. Ир алғ а уҡ талып-уҡ талып ҡ уйҙ ы, лә кин ү ҙ ен тиҙ ҡ улғ а алды: “Туҡ та, сабыр ит”. Нә фисә һ е ҡ улындағ ы ҡ алаҡ менә н ҡ аҙ ан болғ ата. Тирә -йү нгә тә мле еҫ таралғ ан. Мө ҙ ә рис тамшанып ҡ уйҙ ы. Унан кү ҙ ҙ ә ре менә н ө й ишеген эҙ лә не. Ябыҡ. Ҡ апыл ҡ арашы ишек янындағ ы дә ү ҡ аҙ аҡ та эленеп торғ ан тө йө нсө ккә ҡ аҙ алды. Тә не эҫ еле-һ ыуыҡ лы булып китте: “Кемдеке? Кем йорт хужаһ ы элә торғ ан урынғ а ә йберен ҡ уйырғ а баҙ нат иткә н? Ә ллә... Абдрахман уның ө йө нә кү сеп килмә гә ндер ҙ ә? Китсе, булмаҫ тайҙ ы... ” Ә бит ваҡ ытында ул эштә н ҡ айтып, ошо ҡ аҙ аҡ ҡ а муҡ сайын элер ҙ ә артҡ ы ҡ апҡ анан йылғ ағ а йыуынырғ а тө шө р ине. Шул арала ө йҙ ә н кемуҙ арҙ ан балалары йү гереп сығ ып, тө йө нсө ктө кү ргә с тә бө тә урамғ а яр һ ала:

– Атай ҡ айтҡ ан! Атай ҡ айтҡ ан!

Был шатлыҡ лы ауаздарҙ ы ишетеп, Мө ҙ ә ристең кү ң еле тула, йө ҙ ө нә йылмайыу йү герә. Бө тә бә хете ана шул ҡ аҙ аҡ та тупланғ ан кеү ек тойола. Хатта ҡ атыны, шаяртып, уны “хужа ҡ аҙ ағ ы” тип йө рө тә торғ айны...

Ирҙ ең уйын бү леп, йорт ишеге асылып китте лә улы кү ренде. Аһ, һ ин уны, ҡ айһ ылай ү ҫ кә н! Тамам егет булғ ан! Тауышҡ а Нә фисә лә һ иҫ кә нде. Ҡ улындағ ы ҡ алағ ы ергә тө шө п китте. Ул эйелеп, ирен аптыратып, эргә -тирә не ҡ апшай башланы, ә йберен таба алмай ҡ аң ғ ырҙ ы. “Бә й, ана ята бит ҡ ашығ ың! ” – тип ҡ ысҡ ырып ебә реү ҙ ә н саҡ тыйылды Мө ҙ ә рис.

Нә ғ им шә п-шә п атлап ҡ аҙ ан янына килде, эйелеп ерҙ ә ятҡ ан ҡ алаҡ ты алып ә сә һ енең ҡ улына тотторҙ о ла:

– Ә сә й, ярҙ амғ а Гө льямалды саҡ ыр тип кү пме ә йтә м. Алып-биреп тороуғ а эшкинә бит инде. Кү рмә гә с, ҡ айнар һ ыуғ а йә ашҡ а бешеп ҡ уйырһ ың йә, – тине.

– Улым, ҡ арале, ниң ә лер атайығ ыҙ ҙ ың тын алышын тойғ андай иттем...

– Эй, сә йерһ ең дә инде, ә сә й. Ә ле һ уғ ыш бө тмә гә н бит ә ле, – ә сә һ енә йә ллә п баҡ ты улы. Ахырҙ а йорт тә ҙ рә һ енә яҡ ын барып: “Гө льямал! Сыҡ, ә сә йгә ярҙ ам ит! ” – тип ҡ ысҡ ырҙ ы ла теге ҡ аҙ аҡ янына килде. Ниҙ ә ндер һ иҫ кә нгә ндә й, артҡ ы ҡ апҡ а яғ ына һ ынсыл ҡ араш ташлап алды. Унан бер аҙ ҡ аҙ аҡ ҡ а тө бә леп ҡ арап торҙ о ла, тө йө нсө гө н алып, урамғ а атланы.

Мө ҙ ә рис урынында таш һ ындай ҡ атты. “Нисек, уның Нә фисә һ е кү рмә йме? Һ уҡ ырайғ ан? Кирбес заводында һ ыуыҡ тейҙ ергә ндә н һ уң мы? Бына ни ө сө н хатты ү ҙ ҡ улы менә н яҙ мағ ан! Уны, ауыр яралыны, борсомайыҡ тип ө ндә шмә гә н... Ә улы һ уң, улы! Ғ аилә башлығ ына ә йлә нгә н ул юҡ та. Ысын хужа булғ ан. Хатта уның ҡ аҙ ағ ына тө йө нсө гө н элеү ҙ ә ре! ” Һ алдаттың кү ң еле тулды. Кү ҙ енә н ике бө рсө к тамсы һ арҡ ып сығ ып, сикә лә ре буйлап ағ ып тө штө. Госпиталдә уҙ ғ ан һ уң ғ ы туғ ыҙ айҙ ағ ы бө тә кисерештә ре шул йә штә ргә һ ыйғ айны ирҙ ең.

Арт ҡ апҡ аны асып инеп, тура усаҡ лыҡ ҡ а ҡ арай атланы ул. Һ аҡ ҡ ына Нә фисә һ енең ҡ улынан тотоп, ү ҙ енә ҡ арай тартты. Тертлә п киткә н ҡ атынын ҡ осаҡ лап, сә сенә н һ ыйпаны:

– Нә фисә м... Мин ҡ айттым.

Ҡ атын алғ а уҡ талды, йө рә кһ енеп:

– Һ ин! Мө ҙ ә рис, һ ин! Мө ғ жизә! Мин бит һ инең ҡ айтырың ды белдем... – тип бышылданы ла иренең муйынына аҫ ылынды.

– Барыһ ы ла һ ә йбә т булыр, Нә фисә м. Рә хмә т, балаларҙ ы һ аҡ лағ анһ ың. Ө йҙ ө һ аҡ лағ анһ ың...

Ҡ ысҡ ырып ә йтмә һ ә лә, эстә н генә “хужа ҡ аҙ ағ ын да” тип ө ҫ тә п ҡ уйҙ ы Мө ҙ ә рис.

Гө лдә р БҮ ЛӘ КБАЕВА-БИРГӘ НОВА.