СОСЛАН МÆРДТЫ БÆСТЫ

СОСЛАН МÆРДТЫ БÆСТЫ

Иу изæр куы уыди, уæд Сослан бадти Нарты Ныхасы. Уалынджы Уырызмæг цуанæй уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй æрцыдис.

— Цæуыл æнкъард дæ, Уырызмæг? — фæрсы йæ Сослан.

— Бирæ фæхаттæн, фæлæ мыл ахæм æмбисонд никуыма сæмбæлд, — загъта Уырызмæг. — Ацы бон хъамылы уыдтæн цуаны. Кæсын, æмæ иу ран хуры тынтæ ныккастысты æстдæссион сагмæ. Æхстбæрцмæ йæм бацыдтæн, ме ’рдын æм фæцарæзтон, æмæ, гъа ныр фехсон, куыд загътон, афтæ мæ фæттæ иууылдæр фæпырх сты, иу дæр дзы нал аззадис мæ фатдоны. Уæд мæ цирхъ фелвæстон æмæ йæ басырдтон, фæлæ та йæ æрцæвон, зæгъгæ, куыд загътон, афтæ цирхъ мæ къухтæй асхъиудта, æмæ иунæг хуыцау зоны, цы фæци; саг дæр фестадис æмæ алыгъди. Бæргæ ма азгъордтон йæ фæдыл, фæлæ ма ацу æмæ йæ ды ссар: уайтагъд æрбадæлдзæх и! Саг та — ахæм саг, æмæ йæ хъуын уыди сызгъæрин.

Уыцы ныхæсты фæстæ Сосланыл хуыссæг дæр нал æрхæцыдис, æхсæв-бонмæ йæ фæрстыл ратул-батул фæкодта. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ куы фæхицæн сты, уæд йæ пæлæз йæ уæхсчытыл баппæрста, райста йе ’рдын, йæ фатдон, йæ цирхъ æрбаста æмæ хъамылты дæлæмæ фæуайы, Уырызмæг ын саг кæм бацамыдта, уырдæм.

Хур куыддæр скастис, афтæ йæ тынтæ сарæзта сагмæ. Саг æнцад хуыссы æмæ сынæр цæгъды. Хуры тынтæ сагæй фæстæмæ здæхтысты лыстæг хæрдгæ ’ндæхтæй æмæ цæстытæ къахтой, афтæ æрттывтой. «Уæдæ ацы сырд мæ къухы куы бафтид, уæд ма Нарты бæсты мæнæй кадджындæр кæм уаид!» — загъта йæхицæн Сослан. Хъуызын байдыдта, халæй халмæ хъуызæгау, æмæ йæм бахæццæ ис æхстбæрцмæ. Фат æрдыны авæрдта, хуыцау, уæдæ мын ацы сырды мæ къухты бафтын кæ, зæгъгæ, скуывта æмæ ныхъхъавыдис сагмæ. Гъа ныр æй фехсон, куыд загъта, афтæ кæсы, æмæ йæ фæттæ фæпырх сты — иу дæр дзы йæ фатдоны нал аззад. Саг йæ бынатæй дæр нæ фезмæлыдис. Уæдæ ай худинаг куы кæндзынæн, зæгъгæ, фелвæста Сослан йæ цирхъ æмæ сагмæ фæуайы. Саг айтæ-уыйтæ нал фæкодта, фæлæ уыциу гæпп фæласта æмæ йæ ных Сау хохмæ сарæзта. Уæдæ дæ æз уæддæр афтæмæй нæ ныууадздзынæн, зæгъгæ, Сослан дæр йæ фæдыл уайы.

Схæццæ ис саг Сау хохмæ æмæ иу лæгæты дуарæй фæмидæг ис. Уый уыдис авд уæйыджы хъан — Хуры чызг Ацырухс.

Сослан дæр йæ фæдыл уыцы лæгæты смидæг ис æмæ уыны авдæддæгуæлæ галуан, кæронæй дзы уазæгдон. Уый та уыдис уыцы авд уæйыгæн сæ галуан. Бацыдис Сослан уазæгдонмæ æмæ бандоныл æрбадтис. Къулыл ауыгъд уыдис хуыйысæр фæндыр; райста йæ Сослан æмæ диссаджы цæгъдтытæ кæны. Афтæ рæсугъд цагъта, æмæ йæ цагъдмæ сырдтæ æмæ мæргътæ ’мбырдтæ кодтой, галуаны къултæ змæлыдысты, хæхтæ йын хъырныдтой.

Йæ цæгъдынмæ дыууæ гыццыл лæппуйы рауадис. Сослан уæддæр йæ цагъд нæ уадзы æмæ дзуры: «Æз дæн Нарты Сослан, æмæ мæнæн йе хæрд куы нæ уа, йе хæст, уæд цæрын нæ зонын».

Лæппутæ авд æддæгуæлæйы сæрмæ уæйгуытæм суадысты æмæ дзурынц:

— Нæ уазæгдоны ис иу уазæг, фæндырæй цæгъды æмæ дзуры: «Æз дæн Нарты Сослан, æмæ мæнæн йе хæрд куы нæ уа, йе хæст, уæд цæрын нæ зонын».

Уæйгуытæ рарвыстой лæппуты Сосланмæ æмæ сын загътой:

— Ауайут æмæ йын зæгъут: «Кæд дæ хæрд, нозт хъæуы, уæд дын Æнамæ бадзурæм, кæд дæ хæст хъæуы, уæд та дын Дадамæ бадзурæм».

Лæппутæ дæр фæстæмæ æрцыдысты æмæ йын афтæ радзырдтой.

— Ныртæккæ та хæрдæй цы кæнын, — загъта Сослан, — фæлæ кæд гæнæн ис, уæд мæ хæст хъæуы.

Ссыдысты та лæппутæ уæйгуытæм æмæ сын загътой Сосланы дзуапп. Уæд уæйгуытæ дæр рацыдысты æддæмæ æмæ цыргъ кæнынц, сæ мады гуыбынæй семæ цы кæрдтæ рахастой, уыдон, — хъавынц Сосланы аргæвдынмæ. Кæрты уыдис кусартгæнæн дынджыр фынг. Сосланы уыцы фынгмæ раластой, гъæ, куыдзæй цы куыдз райгуырди, уæдæ нын нæ саджы дæр хизынмæ ды нал уадзыс, зæгъгæ, æмæ йæ фынгыл равæрдтой. Иу дæр ыл йæ кард æрхæссы, иннæ дæр — авдæн дæр фехæлынц сæ кæрдтæ — иу дæр ыл дзы нæ хæцы. Уæд суагътой Сосланы æмæ загътой, цом, нæ хъан Хуры чызг Ацырухсы бафæрсæм, зæгъгæ.

Бацыдысты Хуры чызгмæ æмæ йын дзурынц:

— Иу уазæг нæм ис; йæхи хоны Нарты Сослан; æргæвдæм æй, æмæ йыл нæ кæрдтæ нæ хæцынц.

Хуры чызг уыцы ном куы фехъуыста, уæд загъта:

— Кæд Сослан у, уæд уый мæ мойаг у.

Уæйгуытæ йæ фæрсынц:

— Æмæ цæмæй базондзыстæм, Сослан у æви нæ, уый?

— Сосланæн йæ дыууæ уæны астæу ис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф. Сбæгънæг æй кæнут, æмæ кæд ахæм стъæлф уа йæ дыууæ уæны астæу, уæд уый, æцæгæйдæр, Сослан у.

Рацыдысты уæйгуытæ Сосланмæ, рабæгънæг æй кодтой, æмæ йæ чъылдымыл, растæндæр дыууæ уæны астæу, разындис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф. Загътой Ацырухсæн, уазæгæн йæ дыууæ уæны астæу кæй ис æрдзæй рахæсгæ сау стъæлф.

— Уæдæ уый мæ мойаг Нарты Сослан у, — загъта Ацырухс. — Цæут æмæ йæ бабуц кæнут, стæй ирæдыл дæр бафидаут. Уый Нæртон лæг у, рæдау лæг у, æмæ йыл фосæй ма бацауæрдут.

Авд уæйыджы рацыдысты Сосланмæ, йе уæхсчытæ йын æрхостой, не сиахс дæ, зæгъгæ, æмæ йæ бабуц кодтой, йæ усаг — Хуры чызг Ацырухсы дæр ын фенын кодтой. Стæй рабадтысты сæ бандæттыл æмæ райдыдтой ирæдыл дзурын.

— Нæ ирæд, — загътой уæйгуытæ, — у ахæм: денджызы был æфсæйнагæй сау галуан. Йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй, стæй æртæ сæдæ сырды, — уыдонæй иу сæдæ сагтæ куыд уа, иу сæдæ дзæбидыртæ, иу сæдæ та алымыггаг æндæр сырдтæ.

Сослан уый куы фехъуыста, уæд куыннæ фенкъард уыдаид, ахæм ирæд мæ къухы кæм бафтдзæнис, зæгъгæ. Сыстадис уыцы ’нкъардæй æмæ уæнтæхъил, сæргуыбырæй рараст ис йæ хæдзармæ. Сæхимæ куы ’рхæццæ ис, уæд Сатанайæн радзырдта:

— Хуры чызг Ацырухс авд уæйыгмæ хъаны ис æмæ мын усæн цæуы, фæлæ мæ æрцагуырдтой ирæд: денджызы был æфсæйнагæй сау галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй, стæй æртæ сæдæ сырды, уыдонæй иу сæдæ сагтæ куыд уа, иу сæдæ — дзæбидыртæ, иу сæдæ та — алымыггаг æндæр сырдтæ. Ахæм ирæд æз аргæ не скæндзынæн, уый хуызæн рæсугъды та æнæ ракургæ куыд ныууадзон?!

— Æрбад-ма мæ фарсмæ, — загъта Сатана, — æмæ мæм байхъус.

Дæ ирæдæн ссарæн ис, æз дын куыд зæгъон, афтæ куы бакæнæм, уæд. Æфсæйнагæй сау галуан æнцон скæнæн у: мæнæ мæ диссаджы къухдарæн куы ахæссай æмæ дзы денджызы был стыр зиллакк куы ’ркæнай, уæд уыцы зиллаккыл фестдзæнис æфсæйнагæй стыр сау галуан; стæй дын æз Æфсатийæ уадындз куы ракурон æмæ дзы ды уыцы галуанæй куы ныууасай, уæд дæм сырдтæ иууылдæр сæхи къахæй æрцæудзысты. Фæлæ Аза-бæласы сыфтæ ацы дунейыл никуы ссардзынæ, — уыдон ракурын хъæуы мæрдты бæсты хицау Барастырæй, æмæ дын сæ дæ мард ус Бедуха куы нæ ракура, уæд дæ къухы нæ бафтдзысты.

— Хæрзбон у, уæдæ, æз цæуын мæрдты бæстæм, — загъта Сослан. Бабадт йæ хъандзалсæфтæг бæхыл æмæ араст ис.

«Цымæ ацы ’рра æцæг ацæудзæн мæрдты бæстæм, æви цы кæндзæн?» — загъта йæхинымæры Сатана. Алы рæсугъд хæринаг скодта йæ мæрдтæн, стæй хъæугæронмæ ацыди, ссардта уым гæдыйы мард æмæ куыдзы мард, æрхаста сæ сæхимæ æмæ сæ йæ мæрдтæн ныффæлдыста иумæ — æвзæрæй, хорзæй. «Гъеныр Сослан кæд мæрдты бæстæм бацæуа, уæд æй уымæй зондзынæн», — загъта Сатана.

Цæуын байдыдта Сослан мæрдты бæстæм. Чи зоны, цас фæцыдаид, фæлæ иуахæмы бахæццæ ис мæрдты бæстæйы æфсæн дуармæ.

— Дуар бакæн, Аминон! — бадзырдта Сослан дуаргæсмæ.

— Дуар мæ кæнгæ нæу, куы амæлай, уæд йæхæдæг йæхи бакæндзæн; мæрдтæм æгасæй цæуыны бар нæй, — дзуапп ын радта мæрдты бæсты дуаргæс Аминон æмæ йын дуар нæ бакодта.

— Æз дæ уымæй нæ фæрсын, фæлæ дуар бакæ тагъд! — дзуры йæм Сослан.

— Ды, мæ хæдзар, тыхджын дæ, дæуæн цы нæ бантысдзæн! — радзырдта та йæм дуаргæс дæр.

Аминон йæ коммæ куы нæ бакасти дзæбæхæй, уæд Сослан дуар барæмыгъта æмæ бацыдис мæрдты бæстæм.

Дуарæй куы фæмидæг ис, уæд кæсы, æмæ йæ размæ рацæуы бирæ адæм, хæцæнгæрзтæй ифтонг. Райдыдтой йæм лæбурын æмæ йæм æртхъирæнтæгæнгæ хъæр кодтой:

— Сау бон дæ баййафа, Сослан, мах дæу куы агурæм, кæдæм ма нын ирвæздзынæ ныр?!

Сæхи йæм æппарынц, фæлæ йыл нæ хæст кæнынц, хæстæг дæр æм дзы никæй къух хæццæ кæны. Сослан дæр, — цыма сæ хъуыды дæр нæ кæны, — йæ цыды кой кæны æмæ дисы бафтыд, ай цавæр хъуыддаг у, зæгъгæ.

Даргъ уыд йæ фæндаг Сосланæн; цæуын та йæ хъуыдис лæгъз быдыртыл, хæхтыл, цæдтыл, цæугæдæттыл.

Цæуын байдыдта æмæ ахызтис иу быдырмæ. Кæсы, æмæ дзы дунейы адæм ауыгъдæй лæууынц, чи йæ къахæй, чи йæ цонгæй, чи йе ’взагæй, чи та йæ хурхæй ауыгъд, сæ быны та дойнаг дуртæ цырынæй судзынц.

— Гъæйтт, Сослан, суæгъд нæ кæ, фервæзын нæ кæ ацы хъизæмарæй! — дзурынц Сосланмæ.

— Сосланмæ ахæм бар лæвæрд нæй, — дзуры сæм фæстæмæ уый дæр.

Куыннæ та фæдис кодтаид уыдоныл дæр!

Бахæццæ ис иу цадмæ; кæсы, æмæ цады мидæг бирæ адæм хæфсытимæ, кæлмытимæ æмæ æндæр ахæмтимæ доны аныгъуылынц æмæ та фæстæмæ фæзынынц.

— Гъæйтт, Сослан, мах де уазæг, фервæзын нæ кæ! — дзурынц æм адæм.

— Сосланы бон ам ницы у, — дзуапп сын радта Сослан æмæ фæцæуы йæ фæндагыл дарддæр.

Иу быдырмæ та бахæццæ ис. Уым цы нæ уыдис хоры мыггагæй, фосæй, сырдæй-æндæрæй, ахæм нæ уыд. Сырдтæ хызтысты фосимæ, æмæ сæ фос тæрсгæ дæр нæ кодтой. Быдыры уыди стыр дон; доны был сæдæ чызджы симыныл ныххæцыдысты æмæ симынц, сæ раз та уыди алы æвидигæ хæринаджы мыггагæй йе дзаг.

Чызджытæ Сосланы куы ауыдтой, уæд ыл ныццин кодтой:

— Сослан, цы зæд, цы дуаг дæ ’рхаста ардæм? Дæ лæджыхъæды фæрцы ’рбафтыдтæ, æндæра ардæм æд кæрц нæй цæуæн, — дзурынц чызджытæ.

— Исты мын бахæрын кæнут, стонг дæн, — загъта сын Сослан.

— Симгæ уал ракæн, стæй дын уæд бахæрын кæндзыстæм, — зæгъгæ, йæ симыныл ныххæцын кодтой чызджытæ.

Сослан, рæсугъддæр цы дыууæ чызджы уыди, уыдоныл æрхæцыдис æмæ, нæрæмон кæм уыдис, уымæ гæсгæ чызджытæй иуы цонг фелхъывта. Ницы йæм сдзырдта чызг. Дыккаг хатт дæр та фелхъывта чызджы цонг. Чызг уæд нал ныббарста, феуæгъд кодта йæхи, Сосланæн йæ базыгыл фæхæст ис æмæ йæ ныззыввытт ласта стыр доны астæумæ. Сослан дæр æд гæрзтæ доны аныгъуылы æмæ та фæуæле вæййы æмæ дзуры чызджытæм:

— Фæрæдыдтæн, ныббарут мын!

Чызджытæ загътой, ныббарын ын хъæуы, зæгъгæ.

Цы чызг æй фехста, уый йæ донæй систа æмæ йын загъта:

— Уæлæ дунейыл куыдтæ фæкæныс, ам афтæтæ кæнæн нæй.

— Стонг дæн, æмæ мын исты бахæрын кæнут, — дзуры та сæм Сослан.

— Махимæ цæр ам, уæлæуыл дунемæ мауал бæлл, æмæ дæ бафсаддзыстæм: мæнæ нæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæй мах куыд æфсæст стæм, ды дæр афтæ æфсæст уыдзынæ сæ уындæй, хæргæ сæ нæ кæндзынæ, афтæмæй, — загъта чызг.

— Хæрын фæтк кæм нæу, уыцы бæстæ мæн ницæмæн хъæуы, — загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр йæ фæндагыл.

Цæуы, цæуы æмæ та уыны ноджы диссаг: иу ран бадынц зæронд лæгтæ; их сыл схæцыд, сæ зачъеты æрдджытæ сын ихын сæрдасæнтæ тонæгау дасынц. «Мæнæ стыр диссаг!» — загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Бахæццæ ис иу æндæр ранмæ æмæ дзы уыны рæсугъд, æвзистæй арæзт галуан. Уыцы галуаны сызгъæрин бандæттыл бады иу къорд лæджы; сæ раз алы хорз нуазинаг, алы дзæбæх хæринагæй йе дзаг.

Араст та ис дарддæр. Кæсы, æмæ иу ран иу зæронд лæг æккойæ хæссы хуыр æмæ змис хæлд, æнæбын тæсчъы бæрзонд хохмæ. «Ай та цы диссаг у?» — загъта Сослан æмæ та араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран иу цъæх нæууыл гал ныууагъта астæумæ кæрдæгыл йæ хизын, фæлæ зыдæй æууилы зæронд лæджы зачъе. «Ай та цы диссаг у, — загъта Сослан. — Ахæм цъæх кæрдæг уа галæн, æмæ афтæмæй зæронд лæджы зачъе æууила?»

Ацыдис дарддæр. Иу ран иу сакъадахмæ доны сæрты уыд хид арæзт; хид та уыд ахæм, æмæ растæндæр — карды ком; сакъадахы та айчы хъузджы мидæг бады зæронд лæг. Бадис та кодта Сослан.

Цæуы йæ фæндагыл дарддæр. Иу ран лæууы салд бæхы мард, йæ фæйнæфарс ус æмæ лæг бадынц, афтæмæй. «Диссаг та мæнæ!» — загъта Сослан. Фæлæ ницы сдзырдта ус æмæ лæгмæ æмæ араст ис дарддæр.

Иу ран ус æмæ лæг хуыссынц; дынджыр галдзарм сæ быны тыд, иннæ ахæм галдзарм — сæ уæлæ; фæйнæрдæм сæ ратон-батон кæнынц, — нæ сыл æххæссынц. «Ай та цы диссаг у?» — загъта Сослан æмæ та араст и дарддæр.

Кæсы та, æмæ лæг æмæ ус хуыссынц: тæрхъусдзарм сæ быны, иннæ тæрхъусдзарм сæ уæлæ, æмæ сын алырдæм дæр уыдысты парахат. Бирæ та фæдис кодта Сослан ууыл дæр æмæ та араст ис йæ фæндагыл.

Иу лæг æмæ усмæ æрхæццæ ис: лæг йæ хъæлæсæй цæхæр омдта, ус та йæм йæ къухтæ дардта. «Оу, мæнæ та диссаг!» — загъта Сослан æмæ ацыдис дарддæр.

Иу ран иу ус ставд теманæй хæхты скъуыдтæ æмпъузы. Бафæллад, мæгуырæг, ус, фæлæ йын æрæнцой нæй. Ныддис та кодта Сослан.

Цæуы дарддæр. Кæсы, æмæ иу ран ус стыр къæртайы дзаг æхсырæй цыхт ахсы. Уыйбæрц æхсырæй та цыхт ахъаззаг куыннæ хъуамæ схауид, фæлæ дзы ус сисы æрмæст еууы нæмыджы йас гуымбыл. Чысыл фалдæр иннæ ус уидыджы дзаг æхсырæй сисы æнæхъæн хохы йас гуымбыл. Ныддис сыл кодта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Бахæццæ та ис иу усмæ: хуыссы уæлгоммæ, æмæ йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ ривадæй зилынц. «Ахæм диссаг ма уыдзæнис?!» — загъта Сослан æмæ араст и дарддæр.

Кæсы, æмæ та мæнæ иу ран иу усæн йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ зилы, сгæ та кæнынц сау дуры къæрттытæ. «Мæнæ цы диссаг ис!» — загъта та Сослан йæхицæн æмæ та ацыдис дарддæр.

Бахæццæ ис иу æндæр усмæ. Кæсы, æмæ йæ дзидзитыл — гæккуыритæ æфтыд. «Цымæ цы ракодта ай та?» — фæдис кодта йæхимидæг Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран ус хуыссы: йæ фындзыхуынчъытæй фæсмыны æмæ хъуымацы гæппæлтæ зынынц, йæ рахиз цонг цъæх арт уадзы. «Ай та цы диссаг уа, цы кодта?» — загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ йæ разы зæппадз; зæппадзы бады иу лæппу, хæрз бæгънæгæй, йæ мад æй куыдæй ныййардта, раст афтæмæй; йæ фындзыхуынчъытæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы. Батæригъæд ын кодта Сослан æмæ та ацыди дарддæр.

Бахæццæ ис бирæ сывæллæттæм: алыхуызон дзаумæтты, алыйазыккæттæ, цъæх нæууыл хъазынц. Уыдысты мæгуырхуыз: чи дзы бæгъæввад уыд, чи ронбæгъд, чи та æнæ худ. Худтæ сæ рæтты тъыст уыдысты, рæттæ сæ хъуырты ’фтыд, дзабыртæ — фæдджиты. Сцин кодтой Сосланыл. Чи йæ дзы йæ мад хуыдта, чи — йæ фыд. Фæтæригъæд сын кодта уый дæр æмæ сæ барæвдыдта: алкæуыл дзы йæ дзаумæттæ, куыд æмбæлдис, афтæ скодта. Стæй сбадтис йæ бæхыл æмæ араст ис уырдыгæй. Сывæллæттæ йын фæсте арфæ ракодтой: «Сослан, фæндараст фæу, цы хъуыддаджы фæдыл цæуыс, уый дæ къухы бафтæд!»

Фæдис сыл кодта Сослан æмæ ацыдис йæ фæндагыл дарддæр. Цæуын байдыдта æмæ иу дуармæ бахæццæ ис. Дуарыл бахызти, æмæ дзы мидæгæй гадза, заинаг гадза, фæсдуар хуыссы. Сослан йæ рæзты фæцæуы. Гадза йæхæдæг фынæй уыд, фæлæ йæ къæбылатæ йæ хуылфæй рæйынц.

Бирæ фæдис кодта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Иу æрхы был еууы кæрийы уæлхъус хызын æмæ голлаг кæрæдзийы барынц быцæуæй. Голлаг афтæ зæгъы: «Æз фылдæр дæн!» Хызын дæр афтæ зæгъы: «Нæ, æз фылдæр дæн!» Голлаг йæхи байдзаг кæны, хызыны йæхи ауадзы, æмæ хызын æмбис дæр не свæййы; хызын йæхи байдзаг кæны, голладжы ауадзы йæхи — голлаг йæ былтæй акæлы.

Куыннæ йæм фæкастаид диссаг уый дæр Сосланмæ!

Ацыдис дарддæр. Иу ран быдыры — æртæ тæлм бæласы. Сæ быны хуыдзарм дзабыр æмæ сæрак дзабыр кæрæдзиимæ тох кæнынц — бæласыл бырынц. Хуыдзарм дзабыр бæласы цъупмæ сбырыд, сæрак дзабыр бынæй баззадис. «Куыд диссаг у, хуыдзарм дзабыр сæрак дзабырыл фæтых уа!» — загъта Сослан йæхимидæг.

Цæуы дарддæр. Кæсы йæ размæ, æмæ хохæй быдырмæ ставд бæндæн баст; йæ бынты ацæуæн нæй, йæ сæрты — ахизæн. Уалынмæ йæ кæрон феуæгъд ис æмæ иуырдæм батылд. Ныддис ыл кодта Сослан æмæ та араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ иу ран хохæй быдырмæ бæндæн райвæзы æмæ та фæстæмæ хохмæ батымбыл вæййы.

Бахæццæ ис иу обаумæ. Кæсы, æмæ обауыл фыцы æртæ цæджджинаджы пæлхъ-пæлхъæй, саджы сыкъатæй сæ быны цырын арт. Дыууæ кæройнаджы кæрæдзимæ æппæрстой агъдгай æмæ армгай дзидзатæ, астæуккагмæ дзы басы цъыртт дæр нæ хаудта — сурæй сыр-сыр кодта. «Цы диссаг уа? — загъта Сослан. — Иумæ æвæрд куы сты, æмæ дыууæ кæройнаджы кæрæдзимæ дзидзатæ куы ’ппарынц, уæд дзы астæуккагмæ басы цъыртт уæддæр куыннæ хауы?!»

Араст ис уырдыгæй дæр. Кæсы, æмæ та мæнæ диссаг: иу ран, фæндаджы был, усы кæлмæрзæн æмæ лæджы худ хæцынц иумæ хъæбысæй; куы сæ иу фæбынæй вæййы, куы се ’ннæ. Бирæ фæхæцыдысты, стæй, æппынфæстаг, фæрсæй-фæрстæм ныллæууыдысты фæндагыл. «Ай та цы у — ме ’намонд æви мæ амонд?» — хъуыды кæны Сослан.

Цæуынтæ та байдыдта æмæ иу ран уыны рифтæгтæ. Мæнæ цы рифтæгтæ ис, зæгъгæ, сæм ехсыхъæдæй æрæвнæлдта уæлбæхæй, æмæ йæ ехсыхъæд фæсаст. «Мæнæ диссаг, — зæгъгæ, загъта, — уæлбæхæй барæг фелвасын, ацы рифтæгтæ мын фезмæлын дæр нæ бакуымдтой». Йæ бæхæй æргæпп кодта æмæ рифтæгтыл йæ иу къухæй схæцыд; нæ йын скуымдтой сисын. Йæ дыууæ къухæй сæм февнæлдта, схæцыди, æмæ йæ уæрджыты сæртæй дæлæмæ зæххы афардæг ис. Фырдисæй фæджих ис. Стæй йæхиуыл схæцыди æмæ схызти.

Ныууагъта рифтæгтæ æмæ араст ис дарддæр. Фæндагыл уыны алыхуызон æндæхты къуыбылой. «Ацы къуыбылойæ мемæ куы айсин», — загъта Сослан йæхицæн. Æрхызтис йæ бæхæй æмæ нывæндын байдыдта йæ цонгыл æндах. Нывæнды, фæлæ къуыбылой къаддæр нæ кæны. Сфæлмæцыди Сослан нывæндынæй, ныууагъта къуыбылойы æмæ араст и дарддæр.

Рауадис иу чысыл. Кæсы, æмæ та иу ран быдыры иу къуыбылой — размæ тулгæ-хæлгæ кæны, фæстæмæ тулгæ-тухгæ, æмæ йын нæ хæлын æнтысы, нæ тухын. «Ай дæр та диссаг!» — загъта Сослан æмæ араст ис дарддæр.

Кæсы, æмæ та йæ фæндагыл ноджы бæхсныджы къуыбылой бæхы къæхты разæй тулы. Фæстæмæ ракаст, æмæ йын фæсте йæ бæхы счъилтæ хойы. Стæй дзы фæхицæн и. Дисы бацыд Сослан. «Æвæццæгæн, мыл исты фыдбылыз цæудзæнис!» — загъта йæхинымæры.

Араст ис дарддæр; кæсы, æмæ Нарты фыдæлтæ бадынц; сæ разы фынгтæ æвæрд, алы хæринаг, алы нуазинагæй се дзаг, афтæмæй, фынгтæн сæ кæрон та — гæдыйы мард æмæ куыдзы мард. Кæсынц Нарты зæрæдтæ сæ фынгтæм, фæлæ сæм æвналгæ нæ кæнынц. «Ай та цы диссаг у!» — зæгъы Сослан. Хъыг дæр ын куыннæ уыдаид!

Араст ис дарддæр.

Бахæццæ ис уалынмæ йæ ус Бедухайы бынатмæ, æмæ, — уæу, мæнæ диссæгтæ! — Бедухайæн йæ гуыр уым, йæ сæр уым нæй. Йæ цæссыгтæ згъалы Сослан, йæхи кæуынæй мары.

— Мæ усæн йæ сæр йæ гуырыл цæуылнæ ис? — фæрсы иннæ мæрдты, — Æз ардæм уый фенынмæ куы ’рцыдтæн.

— Йæ сæры дæр тагъд ардæм хъæуы, — загътой йын мæрдтæ. Æмæ æцæг — уайтагъд сæр уым фестад æмæ аныхæст гуырыл.

— Цы кæныс, дæ цæстытæ афтæ сырх цæмæн сты, цæуыл куыдтей? — фæрсы йæ Бедуха.

— Цы бакæнон, æрбацыдтæн æмæ дын дæ сæр дæ гуырыл куынæ ’рбаййæфтон, уæд мæм хъару нал разынд мæ цæсыг бауромынæн, — дзуапп ын радта Сослан.

Бирæ фæцин кодтой кæрæдзийыл, стæй Бедуха фæрсы Сосланы:

— Мæрдты бæстæм удæгасæй фæндаг куы никæмæн ис, уæд дæу цы зæд, цы дуаг æрхаста ардæм уыцы хæстифтонгæй?

Сослан ын радзырдта:

Авд уæйыджы хъан — Хуры чызг Ацырухс мын усæн цæуы, фæлæ мæ æрцагуырдтой ирæд: æртæ сæдæ сырды æмæ денджызы былыл сау æфсæн галуан, йæ цыппар фисыны Аза-бæласы сыфтæ сагъд куыд уа, афтæмæй. Æфсæн галуан скæнын æмæ æртæ сæдæ сырды ссарын уæлæуыл мæ бон бауыдзæн, фæлæ Аза-бæласы сыфтæн дунейыл никуы и ссарæн, мæрдты бæсты йеддæмæ, æмæ мын сæ ды куы нæ ракурай мæрдты бæсты хицау Барастырæй, уæд мæ къухы нæ бафтдзысты.

— Уыдон дын æз ракурдзынæн Барастырæй, фæлæ уал мын уæлæуыл хъуыддæгтæй исты радзур, — загъта Бедуха.

— Бедуха, æмæ диссагæй цыдæриддæр ис, уыдон иууылдæр мæрдты бæсты куы сты!

— Уагæр цы диссæгтæ федтай? — фæрсы йæ Бедуха.

Æмæ байдыдта Сослан дзурын, мæрдты бæсты цыдæриддæр федта, уыдон.

— Æрбахæццæ дæн æз, — загъта Сослан, — мæрдты бæсты æфсæн дуармæ. Дуаргæс мын дуар нæ кодта, мæрдтæм удæгасæй цæуыны дзырд нæй, зæгъгæ. Уæд дуар æрбатыдтон æмæ тыхæй æрбацыдтæн мæрдты бæстæм. Дуарæн мидæгæй куы фæдæн, уæд кæсын, æмæ мæ размæ бирæ адæм рацæуы æд хæцæнгæрзтæ. Сæхи мæм æппарынц, æртхъирæнтæ мæм кæнынц, кæдæм ма нын ирвæздзынæ ныр, зæгъгæ, — хæццæ мæм сæ никæй къух кодта. Ницы сæм сдзырдтон æз æмæ сæ цыма хъуыды дæр нæ кæнын, уыйау мæ цыды кой кодтон.

— Уым диссагæй ницы ис, — загъта Бедуха. — Уыдон иууылдæр сты, дæ къухæй мæрдтæм чи бацыдис, уыцы адæм. Нæма амардтæ, æмæ дæм сæ къух уымæн нæ хæццæ кæны, дæуæй сæ маст райсын сæ бон уымæн нæу, фæлæ куы амæлай, уæд дæ тыхсын кæндзысты.

— Рацыдтæн уырдыгæй, — дзуры дарддæр Сослан, — кæсын, æмæ иу ран дунейы адæм ауыгъдæй лæууынц: чи дзы йæ къахæй ауыгъд уыд, чи йæ цонгæй, чи йе ’взагæй, чи та йæ хурхæй; сæ быны — дойнаг дуртæ цырынæй судзынц. Цавæр диссаг у уый та?

— Уыдон цы бакодтой, уый сæхуыдтæг сæхицæн бакодтой. Уыдон уæлæуыл бирæ ’взæрдзинæдтæ фæкодтой, ныр сæ мæрдты бæсты зындзинæдтæй фидынц: афæдз сæ кæмæн æртæ боны, кæмæн къуыри, кæмæн фылдæр ахæм хъизæмар æвзарын тæрхонгонд у мæрдты хицауæй.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн иу цадмæ. Кæсын, æмæ дзы бирæ адæм хæфсытимæ, кæлмытимæ æмæ æндæр ахæмтимæ доны аныгъуылынц æмæ та фæстæмæ фæзынынц. Дзырдтой мæм: «Фервæзын нæ кæ, Сослан!» Фæлæ сын æз загътон, Сосланы бон ам ницы у, зæгъгæ. Цы кодтой, мæгуыртæг, уыдон та?

— Уый та уыдис зындоны цад. Сæ уæлæуыл царды давынæй æмæ хахуырæй цы нæ бакодтой уыдон, ахæм нæ уыдис; ныр сын мæрдты ’гъдауæй ахæм тæрхон ис.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Иу быдырмæ та ’рбахæццæ дæн. Уым цы нæ уыдис хоры мыггагæй, фосæй, сырдæй, ахæм нæй. Сырдтæ хизынц фосимæ. Быдыры ис стыр дон; доны был сæдæ чызджы симыныл ныххæцыдысты, сæ раз та алы хæринаг, алы нуазинагæй йе дзаг. Семæ мæ симыныл ныххæцын кодтой. Æз сæ куырдтон хæринаг, æмæ мын афтæ зæгъынц: «Махимæ цæр, уæлæуыл дунемæ мауал бæлл, æмæ дæ уæд бафсаддзыстæм, — нæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæй ды дæр мах хуызæн æфсæст уыдзынæ». Æз сын загътон, зæгъгæ, хæрын фæтк кæм нæу, мæн уыцы бæстæ ницæмæн хъæуы. Цы диссаг у уый та?

— Уый уыдис дзæнæты быдыр; чызджытæ та уыдысты, куринагæй æмæ куырдуаты чи амардис, ахæмтæ. Хæринæгтæ та, уæлæуыл дунейы сын кæй ныффæлдыстой, уыдон сты. Ныр сæ разы, куыд федтай, афтæ лæууынц, æмæ сæ уындæй æфсæст сты.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Цæуын, æмæ та мæнæ ноджы диссаг: иу ран бадынц зæронд лæгтæ, их сыл схæцыд; сæ зачъеты ’рдджытæ сын ихын сæрдасæнтæ дасыны ’фсон тонынц.

— Уыдоны-иу адæм рæстæнхъæл тæрхоны лæгтæн равзæрстой, фæлæ раст тæрхон нæ кодтой: тыхджынтæн-иу кæддæриддæр сæ фарс хæцыдысты, кæм гæртам, кæм та зонгæйы фæдыл. Гъеныр ам мæрдты ’гъдауæй сæ тæригъæдтæ фидынц.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Æрбахæццæ дæн иу æвзист галуанмæ. Уыцы галуаны сызгъæрин бандæттыл иу къорд лæджы бады, сæ раз хорз нозтæй, хорз хæрдæй йе дзаг, фæлæ сæм æвналгæ нæ кæнынц.

— Уыдон уæлæуыл давгæ никæмæй кодтой, хорз фæуыныл куыстой, бирæ уарзтой мæгуырты æмæ сын æххуыс кодтой. Сæ разы цы хæринæгтæ ис, уыдонæн сæ уындæй æфсæст сты.

— Рараст дæн уырдыгæй. Иу ран иу зæронд лæг бæрзонд хохмæ хуыр æмæ змис æккойæ хæссы хæлд, æнæбын тæсчъы. Цы ракодта, цымæ, уый та?

— Уый та-иу уæлæуыл кайаг уыд арæнæй, афтæмæй мæгуыр адæмæн сæ зæххы гæппæлтæ давта. Ам сæ ныр фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй, æмæ та мæнæ диссаг: иу ран цъæх нæууыл гал ныууагъта астæумæ кæрдæгыл йæ хизын, фæлæ зыдæй æууилы зæронд лæджы зачъе. Дис дæр ыл куыннæ фæкодтаин: ахæм цъæх кæрдæг уа галæн, æмæ афтæмæй зæронд лæджы зачъе æууила!

— Дис дæм ма кæсæд уый дæр. Уый-иу алы куыстафон цæдисæмбал скодта æмæ-иу йæхи галæн цъæх хос лæвæрдта, искæй галæн та — хъæмпы муртæ. Уый дын ныр йæ хъуыддаг.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Иу ран иу сакъадахмæ доны сæрты ис хид арæзт, растæндæр карды комы хуызæн, сакъадахы та айчы хъузджы мидæг бады зæронд лæг.

— Уый та йæ цæргæ-цæрæнбонты уæлæуыл иунæгæй царди — нæ йын æмбал уыди, нæ — хæлар; бæрæгбонæй, къаты бонæй нæ зыдта, уазæг циу, уый. Ныр ам, мæрдты бæсты дæр, иунæгæй йæ бонтæ ’рвиты.

— Уырдыгæй рацыдтæн. Федтон иу ран салд бæхы мард, йæ фæйнæфарс ус æмæ лæг бадынц.

— Уыдон уæлæуыл мæрддзæст уыдысты, сæ фæллойæ сæ цæст хæрын нæ уарзта, æмæ мæрдты бæсты салд бæхы фыдæй се ’ххормаг сафынц.

— Рацыдтæн уырдыгæй, — дзуры дарддæр Сослан, — кæсын, æмæ иу ран ус æмæ лæг хуыссынц; дынджыр галдзарм сæ быны тыд уыдис, æндæр ахæм галдзармæй æмбæрзт уыдысты; фæйнæрдæм сæ ратон-батон кодтой — нæ сыл æххæссыдысты. Цæмæн афтæ уа уый та?

— Уый уымæн афтæ у, — загъта Бедуха, — æмæ сæ уæлæуыл царды уыдон кæрæдзийы нæ уарзтой, сæ цæргæ-цæрæнбонты кæрæдзийы ратон-батон фæкодтой; ам дæр, мæрдты бæсты, баззадысты, уæлæуыл цы уыдысты, уымæй.

— Рацыдтæн уырдыгæй, — загъта Сослан, — кæсын, æмæ та чысыл ардæмдæр ус æмæ лæг хуыссынц; иу тæрхъусдзарм сæ быны тыд, иннæ тæрхъусдзарм сæ уæлæ æмбæрзт, афтæмæй сын уыдысты алырдæм дæр парахат. Уый та цæмæн афтæ уа?

— Уый дæм диссаг цæмæн кæсы? — загъта Бедуха. — Уыдон сæ уæлæуыл царды бирæ уарзтой кæрæдзийы; ам дæр, мæрдты бæсты, не сты уыцы уарзондзинадæй æнæхай.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Иу лæг æмæ усмæ æрхæццæ дæн. Лæг йæ хъæлæсæй цæхæр омдта, ус та йæм йæ къухтæ дардта.

— Уыдон дæр сæхи фыдæй хъизæмар кæнынц, — загъта Бедуха. — Сæ уæлæуыл царды-иу бинонты астæу сæхицæн сусæгæй хæринаг кодтой, ныр уыцы давд мæрдты бæсты зындзинадæй фидынц: афæдз æртæ боны афтæ куыд хъизæмар кæной, мæрдты хицау сын уый стæр-хон кодта.

— Иу ран та иу ус ставд теманæй хæхты скъуыдтæ æмпъузы. Бафæллад, мæгуырæг, фæлæ йын æрæнцой кæнæн нæй уæддæр.

— Уый та уæлæуыл йæхи лæджы сайгæ кодта: æндæр лæг дардта, æмæ-иу уымæн лыстхуыд кодта, æнæзивæгæй, йæхионæн та — ставд сынчытæ, хъуырхъуыргæнгæйæ.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу ран иу ус стыр къæртайы дзаг æхсырæй цыхт ахсы. Уыйбæрц æхсырæй йын æгасæй еууы нæмыджы йас гуымбыл схауы. Йæ фарсмæ та, чысыл æддæдæр, æндæр ус уидыджы дзаг æхсырæй сисы æнæхъæн хохы йас гуымбыл. Диссаг мæм фæкастысты.

— Ма дис кæн уыдоныл дæр, — загъта Бедуха: — уыдонæй, стыр къæртайы дзаг æхсырæй еууы нæмыджы йас цыхт кæмæн схауы, уымæ уыдис сæдæ хъуджы; бирæ йæм уыдис урссаг, фæлæ чъынды уыд: бæрæгбон-иу дзы йæ сыхаг куы куырдта цыхты мур, уæд-иу ын нæ лæвæрдта, нæй мæм, нæй мæм-иу кодта. Иннæмæ та æрмæстдæр иунæг хъуг уыдис, фæлæ уый рæдау уыд: исчи-иу дзы куы куырдта урссаг, фæнды бæрæгбон, фæнды къаты бон, — æнæ ратгæ-иу ын нæ фæци, йæхи дæр-иу хъуаг ныууагътаид, уæддæр. Уый дын ныр сæ хъуыддаг мæрдты бæсты!

— Уырдыгæй дæр та рацыдтæн æмæ æрбахæццæ дæн иу æндæр усмæ. Уый хуыссыд уæлгоммæ, æмæ йæ риуыл стыр куыройы фыдтæ ривадæй зылдысты.

— Уый та-иу искæй куыройыл æвастæй бавгæдта. Ныр дын уый йæ хъуыддаг.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ та мæнæ иу ран ноджы иу усæн йæ риуыл куыройы фыдтæ зилы, ссгæ та кæнынц сау дуры къæрттытæ.

— Уый та-иу арæх искæй ссинагæй давгæ кодта. Ныр сæ ам, мæрдты бæсты, ахæм хъизæмарæй фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн иу æндæр усмæ: уымæн та йæ дзидзитыл кæд уыдис æфтыд гæккуыритæ. Цæмæн уа уый та?

— Уымæ-иу сыхаг ус сывæллон æрбахаста дзидзи дарынмæ: уый-иу сывæллоны йæ кæлмæрзæны бын бакодта, фæлæ-иу ын дзидзи нæ бадардта. Ныр ам, мæрдты ’гъдауæй, фиды йæ хæстæ.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ иу ран иу усæн йæ фындзыхуынчъытæй фæсмын æмæ хъуымацы гæппæлтæ зынынц, йæ рахиз цонг цъæх арт уадзы. Цы диссаг у уый та?

— Уый та уæлæуыл хуыйæг уыдис, æмæ-иу алы хуыинагæй дæр æнæ давгæ нæ лæууыд. Ам сæ ныр фиды.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Кæсын, æмæ мæ разы — зæппадз. Зæппадзы бады иу лæппу хæрз бæгънæгæй, йæ фындзыхуынчъытæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы. Куыннæ йыл бадис кодтаин.

— Ууыл дæр ма дис кæн, — загъта Бедуха. — Уый уæлæуыл цæргæйæ йæ мад æмæ йæ фыды коммæ никуы бакасти, тухийæ сæ мардта, иу æмæ дыууæ ’лгъысты нæ баййæфта уыдонæй. Ныр ам фæсмон кæны æмæ афтæ тынг кæуы, æмæ йæ фындзæй рондз цæуы, йæ хъæлæсæй та туг кæлы.

— Рацыдтæн уырдыгæй. Æрбахæццæ дæн бирæ сывæллæттæм: алыхуызон дзауматы, алыйазыккæттæ, цъæх нæууыл хъазыдысты. Чи дзы бæгъæввад уыд, чи ронбæгъд, чи та — æнæхуд. Худтæ сæ рæтты тъыст уыдысты, рæттæ — сæ хъуырты ’фтыд, дзабыртæ — фæдджиты, фæдджитæ та сæртыл тыд. Чи мæ дзы йæ мад хуыдта, чи мæ йæ фыд хуыдта; куыннæ сын фæтæригъæд кодтаин: барæвдыдтон сæ, алкæй дзы йæ дзауматы, куыд æмбæлд, афтæ сарæзтон. Рараст дæн, æмæ мæм фæсте дзурынц: «Сослан, фæндараст фæу, цы хъуыддаджы фæдыл ц&

⇐ Предыдущая 19 20 21 22 232425 26 27 28 Следующая ⇒